Edmund Husserl

Badania logiczne, tom 1 (1901)

1. Logika jako dyscyplina normatywna, a szczególnie jako dyscyplina praktyczna

• kryterium wiedzy pewnej jest oczywistość: "Ostatecznie zatem każde rzetelne, a szczególnie każde naukowe poznanie opiera się na oczywistości i jak daleko sięga oczywistość, tak daleko sięga też pojęcie wiedzy"
• metody algorytmiczne, "których swoistą funkcją jest to, że przez sztuczne dyrektywy mechanicznych operacji na zmysłowych znakach pozawalają zaoszczędzić możliwie dużą cześć właściwej umysłowej pracy dedukcyjnej. Choć metody te przynoszą cudowne efekty, sens i sprawność zyskują tylko z istoty myślenia uzasadniającego. Tutaj należą także metody w dosłownym sensie mechaniczne - wystarczy pomyśleć o aparatach do mechanicznego całkowania, maszynach rachunkowych itp. (...)"

2.Dyscypliny teoretyczne jako fundamenty normatywnych

• reprezentanci psychologizmu (J. S. Mill i Th. Lipps): logika jest gałęzią psychologii

3.Psychologizm, jego argumenty i jego stanowisko wobec zwykłych konargumentów

• antypsychologizm (Herbart): logika jest normatywna, tak jak etyka
• antypsychologizm: "Nie fizyka, lecz etyka myślenia jest jego [logika] celem"
• antypsychologizm: prawd logiki "nie sposób zaszeregować ani do psychologii, ani do żadnej innej nauki"
• logika to "odrębne królestwo prawdy"

4. Empirystyczne konsekwencje psychologizmu

• samozwrotny argument z probabilizmu: wszelka wiedza jest tylko prawdopodobna, a więc i sam ten sąd jest tylko prawdopodobny

5.Psychologiczne interpretacje zasad logicznych

• J. S. Mill: zasada sprzeczności to indukcyjne uogólnienie doświadczenia, zdania sprzeczne wykluczają się tak jak cisza i dźwięki, światło i ciemność
  • Husserl: cisza i dźwięk się wykluczają to tautologia, bo ich wykluczanie się należy do ich definicji; nie jest tak w przypadku zdań kontradyktorycznych

7. Psychologizm jako sceptyczny relatywizm

• warunki noetyczne: "aprioryczne warunki, od których uzależniona jest możliwość bezpośredniego i pośredniego poznania, a tym samym możliwość racjonalnego uprawomocnienia każdej teorii"
• odrzucenie relatywizmu: "Jeżeli wszelka prawda (w sensie antropologizmu) ma swe wyłączne źródło w ogólnoludzkiej konstytucji, to słuszne jest, że gdyby nie było takiej konstytucji, nie byłoby też żadnej prawdy. Teza tego hipotetycznego twierdzenia jest niedorzeczna; twierdzenie "nie ma żadnej prawdy" jest bowiem co do swego sensu równoważne twierdzeniu "istnieje prawda, że nie istnieje prawda""
• ideacja: akt wglądu w ideę
• argument za istnieniem obiektywnej prawdy: "Gdyby prawda w sposób istotny odnosiła się do myślących ją inteligencji, do ich funkcji umysłowych i form ruchu, wówczas powstawałaby i przemijała wraz z nimi, nawet jeśli nie wraz z jednostkami, to z gatunkami. Oznaczałoby to koniec obiektywności tak prawdy, jak i bytu, nawet bytu subiektywnego, resp. bytu podmiotów"
• "Oto istnieją może istoty swoistego rodzaju, by się tak wyrazić, logiczni nadludzie, których nasze zasady nie obowiązują; [obowiązują je] może zupełnie inne zasady, takie, że każda prawda dal nas staje się dla nich fałszem."

9. Zasady ekonomii myślenia a logika

• postulat Husserla: "Problem nie polega na tym, jak powstaje doświadczenie, naiwne czy naukowe, lecz jaką musi mieć ono treść, by być doświadczeniem obiektywnie ważnym; jakie idealne elementy i prawa fundują taką obiektywną ważność poznania realnego (a ogólniej: poznania w ogóle) , i jak właściwie należy tę funkcję rozumieć. Innymi słowy: nie interesuje nas powstawanie i przemiany przedstawienia świata, lecz obiektywne prawo, na mocy którego naukowe przedstawienie świata przeciwstawia się każdemu innemu i głosi obiektywność swego świata"
• logiki nie da się sprowadzić do ekonomii myślenia: "Przed wszelką ekonomią myślenia musimy już znać ideał, musimy wiedzieć, do czego nauka idealiter zmierza, czym są i co osiągają związki określone przez prawa, prawa podstawowe i prawa wywiedzione itp., zanim będziemy mogli rozważyć i ocenić funkcję ekonomizowania myślenia, jaką pełni ich poznanie"

Idea fenomenologii (1907)

Dyspozycja wykładów

• redukcja fenomenologiczna: "wszystko, co transcendentne (co nie jest mi dane immanentnie), należy opatrzyć wskaźnikiem zerowości, tzn. jego istnienia, jego obowiązywania nie można uznawać jako takiego, lecz co najwyżej jako fenomen obowiązywania"

Wykład I

• krytyka Hume'a: "Czy psychologia Hume'owska, tak jak i każda inna psychologia, nie transcenduje sfery immanencji? Czy pod nazwami "przyzwyczajenie", "natura ludzka", "organ zmysłowy", "bodziec" itp. nie posługuje się bytami transcendentnymi (i to transcendentnymi wedle swego własnego orzeczenia), podczas gdy celem jej jest zdegradowanie jako fikcji wszystkiego, co transcenduje aktualne "impresje" i "idee"?"

Wykład III

• prawo epoche: "Fenomen w tym sensie [w sensie nauki przyrodniczej] podpada pod prawo, do którego musimy stosować się w teorii poznania, pod prawo epoche w odniesieniu do wszelkich transcendensów. Ja jako osoba, jako rzecz w świecie, oraz przeżycie jako przeżycie tej osoby, włączone w obiektywny czas, choćby w sposób całkiem nieokreślony - to wszystko są transcendensy i jako takie są one dla teorii poznania niczym. Dopiero dzięki redukcji, którą również możemy nazwać redukcją fenomenologiczną, uzyskuję absolutną prezentację, która nie oferuje już niczego transcendentnego."
• zawieszenie uznania nieimmanencji: "Każdemu przeżyciu psychicznemu odpowiada zatem na drodze redukcji fenomenologicznej czysty fenomen, ukazujący jego immanentną istotę (wziętą jednostkowo) jako daną absolutną. Wszelkie uznanie "rzeczywistości nieimmanentnej", efektywnie niezawartej w fenomenie, jakkolwiek domniemanej w nim, a zarazem nie danej w drugim sensie, zostaje wyłączone, tzn. zawieszone."
• fenomenologia, nauka o czystych fenomenach: "Zapewniliśmy sobie pole czystych fenomenów poznawczych, możemy teraz studiować je i budować naukę o czystych fenomenach, fenomenologię. Czyż nie jest oczywiste, że na jej podstawie będzie można rozwiązać nurtujące nas problemy? Jasne jest przecież, że tylko wtedy mogę doprowadzić od jasności istotę poznania, gdy je osobiście zobaczę i gdy w oglądaniu tym ono samo będzie mi dane takie, jakie jest ."
• samoprezentacja przedmiotów ogólnych: "nie tylko przypadki jednostkowe, ale również ogólne, ogólne przedmioty i ogólne stany rzeczy można doprowadzić do absolutnej samoprezentacji."

Wykład IV

• intencjonalność, również fikcjonalna: "Do istoty przeżyć poznawczych należy, że posiadają one pewną intentio, że coś domniemują, że w taki czy inny sposób odnoszą się do czegoś o charakterze przedmiotu. Odnoszenie się do przedmiotu przysługuje im nawet wówczas, gdy sam przedmiot im nie przysługuje."
• procedura fenomenologiczna: "Procedura fenomenologiczna polega na rozjaśnianiu w oglądzie, określaniu sensu i rozróżnianiu sensu. Fenomenologia porównuje, rozróżnia, łączy, wyznacza odniesienia, dzieli na części albo wyodrębnia elementy. Wszystko jednakże w czystym oglądzie. Nie teoretyzuje i nie matematyzuje, mianowicie nie przeprowadza żadnych wyjaśnieni w sensie teorii dedukcyjnej. Rozjaśniając podstawowe pojęcia i podstawowe zasady, które jako zasady naczelne decydują o możliwości nauki obiektywizującej (ale ostatecznie przedmiotem refleksyjnego rozjaśnienia czyniąc także swe własne pojęcia podstawowe i naczelne zasady), doprowadza do tego punktu, w którym zaczyna się nauka obiektywizująca."
• redukcja fenomenologiczna: "redukcja fenomenologiczna nie oznacza zacieśnienia badań do sfery immanencji efektywnej, do sfery tego, co efektywnie zawiera się w absolutnym "to" cogitatio, w ogóle nie oznacza ona zacieśnienia do sfery cogitatio, lecz ograniczenie do sfery czystych danych samoprezentacji, do sfery tego, o czym nie tylko się mówi i mniema, także nie do sfery tego, co spostrzeżone, lecz tego, co dane jest dokładnie w tym sensie, w jakim jest domniemane, i to dane samoobecnie w najściślejszym sensie, w ten sposób, że nic z tego, co domniemane, nie jest nie dane. Jednym słowem, ograniczenie do sfery czystej oczywistości, słowo to jednakże musi być rozumiane we sensie ścisłym, wykluczając już "oczywistość pośrednią", a przede wszystkim oczywistość w sensie luźnym."
• absolutna prezentacja: "Absolutna prezentacja jest czymś ostatecznym."
• mistycyzm metody fenomenologii : "Zatem możliwie mało rozumowania, ale możliwie czysta intuicja (intuitio sine comprehensione); faktycznie nawiązujemy do sposobu wyrażania się mistyków, gdy ci opisują ogląd intelektualny niebędący wiedzą rozumową. Cała zaś sztuka polega na tym, by dopuścić do głosu tylko oglądające oko i wyłączyć przy tym wszelkie splecione z oglądaniem domniemanie transcendujące, rzekome posiadanie czegoś jako współdanego, wyłączyć to, co współpomyślane i ewentualnie to, co dodatkowo winterpretowane przez dołączającą się refleksję."

Wykład V

• barwa wyobrażona a barwa widziana
• esencja i egzystencja
• intencjonalna inegzystencja
• przedmiot konstytuuje się w poznaniu: "Tylko w poznaniu można badać istotę przedmiotu w ogóle w jego podstawowych upostaciowaniach, wszak tylko w nim jest ona dana i tylko w nim można zobaczyć ją w sposób oczywisty. To oczywiste oglądanie samo jest przecież poznaniem w najściślejszym sensie, a przedmiot nie jest rzeczą, która w poznaniu tkwiłaby niczym w jakimś worku, jak gdyby poznanie wszędzie miało być taką samą pustą formą, jednym i tym samym pustym workiem, do którego raz rzuca się to, raz tamto. Przeciwnie, w prezentacji widzimy, że przedmiot konstytuuje się w poznaniu, że należy rozróżnić tyle podstawowych postaci przedmiotowości, ile jest podstawowych postaci prezentujących aktów poznawczych oraz grup i powiązanych struktur poznawczych."

Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii (1913)

Wprowadzenie

• Fenomenologia jest nauką o fenomenach, ale w innym sensie niż pozostałe nauki
• fenomenologia wymaga nowej postaci nastawienia, "w przeciwstawieniu do naturalnych nastawień doświadczeniowych"
• psychologia to nauka o faktach i o przedmiotach realnych, czysta, transcendentalna fenomenologia to nauka o istotach, a nie o faktach (nauka "eidetyczna"). Czyni to przy pomocy redukcji ejdetycznej
• Redukcja ejdetyczna pozwala przejść od empirii do istoty
• Redukcje transcendentalne pozbawiają fenomeny realności, redukują je transcendentalnie

Ks. I. Ogólne wprowadzenie do czystej fenomenologii

Cz. I. Istota oraz poznanie istoty

• Ideacja - widzenie istotnościowe, doświadczenie źródłowo prezentujące istotę, w odróżnieniu od jej ukonkretnienia
• Istota jest nowego rodzaju przedmiotem. W indywidualnej naoczności dany jest indywidualny przedmiotu, w naoczności istotowej dana jest istota
• Fakt i istota mają się do siebie jak egzystencja i esencja
• przykład twierdzenia czysto ejdetycznego: "wszystkie rzeczy materialne są rozciągłe"
• podział nauk
  • nauki związane z istotą: czysta logika, czysta matematyka, czysta teoria czasu, teoria przestrzeni, kinematyka (doświadczenie nie służy do uzasadniania)
  • nauki o faktach (doświadczalne): nauki przyrodnicze
• widzenie, metafora optyczna: bezpośrednie widzenie, nie tylko zmysłowe, ale w ogóle jako świadomość, jest ostatecznym źródłem uprawomocnienia
• kryterium pewności jest widzenie, a rzekome poczucie oczywistości
• jesteśmy prawdziwymi pozytywistami: "Jeżeli "pozytywizm" znaczy tyle, co absolutnie pozbawione przesądów oparcie wszystkich nauk na tym, co "pozytywne", tj. na tym, co da się źródłowo uchwycić, to prawdziwymi pozytywistami jesteśmy my"
• rozwój nauk przyrodniczych możliwy przez odrzucenie sceptycyzmu: "Przyrodoznawstwo osiągnęło swą wielkość przez to, że po prostu śmiało odsunęło na bok nadmiernie wybujały sceptycyzm starożytny i zrezygnowało z jego przezwyciężenia"

Cz. II. Fenomenologiczne rozważanie podstawowe

• teza naturalnego nastawienia: rzeczywistość zastają jako istniejącą i stale obecną, sam do niej należę
• zmiana naturalnego nastawienia: wyłączenie, wzięcie w nawias
• epoche: ujmujemy w nawias cały naturalny świat
• owo wykluczanie i ujmowanie w nawias to redukcje fenomenologiczne/redukcje transcendentalne
• przeżycie intencjonalne (intencjonalnie odniesione): "Ogólnie do istoty każdego aktowego cogito należy to, że jest świadomością czegoś"
• przeżycia immanentne i transcendentne (zamiast spostrzeżenie wewnętrzne i s. zewnętrzne)
• świadomość to byt absolutny, świat to byt jedynie intencjonalny
• świadomość jest uważana za: "pewną w sobie zamkniętą powiązaną całość bytu, za całość bytu absolutnego, w którą nic nie może wtargnąć i z której nic nie może się wymknąć, całość, która nie posiada żadnego przestrzenno-czasowego zewnętrza i sama nie może znaleźć się wewnątrz żadnego przestrzenno-czasowego układu, która od żadnej rzeczy nie może doznać działania przyczynowego ani na żadną rzecz takiego działania wywierać"
• pole czystej świadomości nie jest częścią składową przyrody (przyroda została wzięta w nawias)
• kultury nie da się sprowadzić do praw przyrody
• fenomenologia jest: "czysto opisową dyscypliną badającą pole transcendentalnie czystej świadomości w czystej intuicji"
• totalistyczne aspiracje fenomenologii: "Właściwością wyróżniającą fenomenologię jest to, że zasięgiem swej eidetycznej ogólności obejmuje wszystkie poznania i nauki, w tym wszystkim mianowicie, co w nich jest bezpośrednio naocznie zrozumiałe albo co przynajmniej musiałoby takie być, gdyby one były rzetelnymi poznaniami"

Cz. III. Z metodyki i problematyki czystej fenomenologii

• w fenomenologicznym poznaniu istoty potrzebna jest wyobraźnia, którą ćwiczy się na historii, sztuce, poezji: fikcja jest żywiołem fenomenologii
• branie w nawias, redukcja: "To, co ujęte w nawias, nie zostaje zmazane z fenomenologicznej tablicy, lecz właśnie jedynie wzięte w nawias i przez to opatrzone pewnym wskaźnikiem. Wraz z nim jednak znajduje się w obrębie głównego tematu badania"
• fenomenologia do psychologii ma się mieć tak jak matematyka do fizyki
• przypisywanie przeżyciu intencjonalnemu funkcji odwzorowywania prowadzi do regresu w nieskończoność
• noeza a noemat - wielość a jedność: "To, co noematyczne, ma być dziedziną jedności, to, co noetyczne - "konstytuujących" mnogości"
• warstwy obrazu, Dürer, "Rycerz, śmierć i diabeł": "Po pierwsze odróżnimy tu normalne spostrzeżenie, którego odpowiednikiem jest rzecz: "odbitka miedziorytnicza", ta karta w tece. Po drugie, perceptywna świadomość, w której w czarnych liniach ukazują się nam bezbarwne figurki "rycerz na koniu", "śmierć" i "diabeł". W estetycznym oglądaniu jednak nie ku nim jako ku obiektom jesteśmy zwróceni; zwróceni jesteśmy ku przedstawionym "w obrazie", dokładniej, ku "uobrazowanym" realnym przedmiotom, ku rycerzowi i krwi i kości itd."

Cz. IV. Rozum i rzeczywistość

• inetncjonalność obejmuje całą fenomenologię: "Nazwa zagadnienia, której obejmuje całą fenomenologię, brzmi: intencjonalność. Wyraża ona właśnie podstawową własność świadomości, wszystkie zagadnienia fenomenologiczne, nawet hyletyczne, jej się podporządkowują. Tym samym fenomenologia zaczyna od zagadnień intencjonalności; ale zrazu w całej ogólności i nie wciągając w krąg swych rozważań zagadnień rzeczywistego (prawdziwego) istnienia tego, co w świadomości uświadamianie"
• Res extensa da się pomyśleć bez res materialis, nie da się pomyśleć res materialis, która by nie była res extensa
• schematy rzeczy: "każdy przejaw rzeczy kryje w sobie koniecznie warstwę, którą nazywamy schematem rzeczy: jest to kształt przestrzenny wypełniony jedynie "zmysłowymi" jakościami - bez żadnego określenia co do "substancjalności" i "przyczynowości""
• zagadnienie konstytucji (por. konkretyzacja Ingardena)

Medytacje kartezjańskie

Medytacja I. Droga do transcendentalnego ego

• sądy bezpośrednie i sądy pośrednie
• "my, filozofowie radykalnego początku"
• "wszelkie zastane przez nas nauki, również logikę usuwamy w drodze powszechnego przewrotu z pola obowiązywania"
• epoche, redukcja fenomenologiczna: "Fundamentalna metoda fenomenologiczna, metoda transcendentalnej epoche, może być przeto, jako że do niego właśnie wstecz wiedzie, określana jako transcendentalno-fenomenologiczna redukcja"
• bezzałożeniowość: "Kartezjusz miał szczery zamiar postępowania w duchu radykalnej bezzałożeniowości"
• ja transcendentalne: "Na drodze fenomenologicznej epoche redukuję moje stanowiące część przyrody Ja i moje życie psychiczne - obszar mojego psychologicznego samodoświadczenia - do mojego Ja transcendentalno-fenomenologicznego samodoświadczenia"
• ja transcendentalne: "zredukowane Ja nie jest częścią świata, tak też odwrotnie, świat i żaden należący do świata przedmiot nie są częścią mojego Ja, nie są efektywną składową życia mojej świadomości, efektywnie dającym się tam odnaleźć kompleksem dat wrażeniowych lub aktów."

Medytacja II. Odsłonięcie uniwersalnych struktur pola transcendentalnego doświadczenia

• spostrzeżenie stołu; świadomość jest zawsze świadomością czegoś: "W ten sposób wszelkie w ogóle przeżycie świadomości jest w sobie samym świadomością tego to ta tego, bez względu na to, jak mają się rzeczy z uprawnioną ważnością rzeczywistego istnienia tego przedmiotu"
• przeżycie intencjonalne: "Przeżycia świadomości nazywa się również przeżyciami intencjonalnymi, przy czym słowo intencjonalność nie oznacza to jednak niczego innego jak tylko tę ogólną podstawową cechę świadomości, dzięki której jest ona świadomością czegoś, dzięki której występując w charakterze cogito, zawiera ona w sobie swoje cogitatum. "
• dziedzina absolutnej bezzałożeniowości; "coś oczyszczonego z wszelkich współdomniemań i domniemań antycypujących, wynikłych z interwencji obserwatora"
• naturalne nastawienie: "w postaci niezmiennie i na wskroś nurtującego je przeświadczenia o istnieniu świata"
• intencjonalność - odkrycie Franza Brentana: "podstawowym dającym się opisowo ująć charakterem fenomenów psychicznych jest intencjonalność"
• stała typika struktury konstytuuje przedmiot; to zadanie teorii transcendentalnej, która jest "teorią transcendentalnej konstytucji przedmiotu w ogóle jako przedmiotu odpowiedniej formy czy kategorii, lub, w przypadku wyjątkowym, dziedziny"(por. Ingarden, konkretyzacja)

Medytacja III. Problematyka konstytucji. Prawda i rzeczywistość

• "Konstytucja fenomenologiczna oznaczała dla nas dotąd konstytucję przedmiotu intencjonalnego w ogóle"
• transcendentalna konstytucja: "wyjaśnienie (...) struktury istototwej nieskończonych wymiarów, które budują systematycznie idealną nieskończoną syntezę tej oczywistości (...) "

Medytacja IV. Rozwinięcie problemów konstytucji samego transcendentalnego ego

• dusza - psychologiczny korelat transcendentalnego ego
• ego: "Ego samo jest czymś, co istnieje dla siebie w ciągłej oczywistości, a więc czymś, co nieprzerwanie konstytuuje siebie samo jako coś istniejącego."
• autokonstytucja ego-monady: "fenomenologia tej autokonstytucji pokrywa się z fenomenologią jako taką", s. 113
• uzmiennianie w celu analizy istoty, na przykładzie stołu, s. 116
• eidos: "jest unaocznionym, resp. dającym się unaocznić przedmiotem o charakterze ogólności, czymś czystym i nieuwarunkowanym, to znaczy czymś, co, zgodnie z własnym dającym się intuitywnie ująć sensem, nie jest uwarunkowane przez żaden fakt. Zachowuje ono pierwszeństwo przed wszelkimi pojęciami wziętymi jako znaczenia słów"
• badania ejdetyczne są "próbą odsłonięcia uniwersalnego ejdos transcendentalnego ego w ogóle"
• filozofia jako ściśle ugruntowana uniwersalna nauka, czysto ejdetyczna, "filozofia pierwsza"
• dwie metody fenomenologii transcendentalnej: redukcja transcendentalna i intuicja ejdetyczna
• dwa rodzaje konstytutywnej genezy:
  1. aktywna: konstytuowanie przedmiotów nowych na podstawie przedmiotów już danych
  2. pasywna: postrzeżeniowe obrazy, w których przejawia się rzecz""
• asocjacja to podstawowa zasada genezy pasywnej i "określenie zjawiska intencjonalności"
• asocjacja jest transcendentalno-fenomenologicznym pojęciem podstawowym
• intencjonalność, jeśli istnieje, to jest to "podstawowa własność mojego życia psychicznego", centralna już dla Brentana
• Czy w żyjąc w naturalnym nastawieniu można zapytywać o prawomocność apercepcji świata? Nie, jest ona założona przez samo pytanie

Medytacja V. Odsłonięcie sfery transcendentalnego istnienia jako monadologicznej intersubiektywności

• problem obecności-dla-mnie Innych: wczucie, transcendentalna teoria doświadczania obcych przedmiotów
• świat obiektywny: "konstytucja świata obiektywnego zakłada z istoty swej harmonię monad"
• ciało jako centrum funkcjonalne dla władzy Ja
• problematyka społeczna: w obrębie świata obiektywnego konstytuują się różnorodne typy społecznych wspólnot""
• świat kultury: "zagadnienie konstytucji specyficznie ludzkiego, mianowicie kulturowego otoczenia, które jest światem otaczającym każdego człowieka i każdej ludzkiej wspólnoty, problem jej, przyznajmy to, ograniczonej obiektywności"
• światy życia (Lebenswelten): "(...) ludzie żyjący w jednym i tym samym świecie, egzystują w bardzo luźnej więzi kulturowej, albo w ogóle poza jej obrębem, i konstytuują, właśnie dlatego, różne kulturowe światy otaczające, konstytuują je jako konkretne światy ich życia, w których działając i działania doznając żyją - względnie lub absolutnie oddzielone wspólnoty kulturowe"
• Leibniz: ja transcendentalne jako monada
• streszczenie fenomenologii: "W punkcie wyjścia fenomenologii i w nastawieniu tego, który dopiero zaczyna, który dopiero po raz pierwszy ustanawia redukcję fenomenologiczną jako uniwersalny nawyk konstytutywnego badania, ego pojawiające się w zasięgu spojrzenia ego, ego trancendentalne, uchwytywane jest wprawdzie z apodyktycznością, ale jako coś zarazem, co dane jest wraz z całkowicie nieokreślonym horyzontem; horyzontem, który tylko jednym ogólnym warunkiem jest związany, tym mianowicie, że świat i wszystko, co o nim wiem, zawarte są w nim jako same tylko fenomeny"
• podsumowanie: "Trzeba najpierw stracić świat poprzez dokonanie epoche, by go potem na drodze uniwersalnej autorefleksji na powrót odzyskać"

Bibliografia

• Edmund Husserl, Badania logiczne. Tom pierwszy. Prolegomena do czystej logiki, przeł. Janusz Sidorek, Wydawnictwo Comer: Toruń 1996.
• Edmund Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, przeł. Danuta Gierulanka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe: Warszawa 1967.
• Edmund Husserl, Medytacje kartezjańskie. Wprowadzenie do fenomenologii, przeł. Andrzej Wajs, Wydawnictwo IFiS: Warszawa 2009.
• Edmund Husserl, Idea fenomenologii, przeł. Janusz Sidorek, Wydawnictwo Naukowe PWN: Warszawa 2008.
• Edmund Husserl, Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu, przeł. Danuta Gierulanka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe: Warszawa 1967.
• Edmund Husserl, Filozofia jako ścisła nauka, przeł. Włodzimierz Galewicz, Fundacja Aletheia: Warszawa 1992.
• Leszek Kołakowski, Husserl i poszukiwanie pewności, Warszawa 1990 +