Kain
W literaturze polskiej
- J. Andrzejewski, Teraz na ciebie zagłada
- R. Brandstaetter, Kain i Abel, w jego, Bardzo krótkie opowieści
- Jerzy Hulewicz, Kain
- Władysław Orkan, Drzewiej
- J. B. Ożóg, Na święto Kaina
- S. Szadurska, Kain
W literaturze obcej
- Fritz Lang, Nibelungi 2:31:34 "Gdzie jest twój brat Zygfryd?"
- Charles Baudelaire, Abel i Kain
- George Byron, Kain
- A. P. Gütersloh, Kain i Abel. Legenda
- L. Gyllensten, Pamiętnik Kaina
- Heinrich Heine, Romancero
- Herder, Duch poezji hebrajskiej
- Hermann Hesse, Demian
- Hrabal, Kain
- L. de Lisle, Kain
- Sacher-Masoch, Kains Tod
- John Milton, Raj utracony
- José Saramago, Caim, 2009.
Opracowania
Artykuły polskie
- Bogusław Bednarek, Dlaczego Kain zabił Abla? Rozważania o utworach Gütersloha, Gyllenstena, Andrzejewskiego, [w:] Muzy i Hestia. Studia dedykowane Profesor Ludwice Ślękowej, red. M. Cieński, J. Sokolskiego, Wrocław 1999.
- Terasa i Sławomir Cieślikowscy, Kain i Habel, który jest Mojżeszem, czyli dwoisty wzorzec biblijny postaci literackich ujęty od strony „gniewu”, w: Biblia i literatura, red. S. Sawicki, J. Gotfryd, Lublin 1986.
- Krzysztof Dybciak, Poezja. Przegląd, w: Religia a literatura 1976, red. M. Jasińska-Wojtkowska, S. Sawicki, Lublin 1982.
- Hanna Grabska, Dramat religijny w okresie Młodej Polski, „Roczniki Humanistyczne” 1972 z.1.
- Eleonora Udalska, Ekspresjonizm dramatów Jerzego Hulewicza, w: Dramat i teatr dwudziestolecia międzywojennego, red. J. Popiel, Wrocław 1992.
Artykuły obce
- Albert Camus, Synowie Kaina, w: jego, Eseje, przeł. J. Guze, PIW, Warszawa 1976.
- Robert Graves, Raphael Patai, Mity hebrajskie. Księga Rodzaju, przeł. R. Gromadzka, Warszawa 1993.
- Renee B. Horowitz, Cain and Abel as Existentialist Symbols for Unamuno and Hesse, Papers on Language & Literature; Spring 80, Vol. 16 Issue 2.
- Paula M. McNutt, In the shadow of Cain, Semeia 1999 nr 87.
- Walter Redfern, [Recenzja: Véronique Léonard-Roques, Caïn et Abel: rivalité et responsabilité], Modern Language Review; Apr 2008, Vol. 103 Issue 2.
- Philippe Sellier, Caïn, w: Dictionnaire des mythes littéraires, red. P. Brunel, Monaco 2003.
- Daniel Weidner, ‘Bibeldichtung’ und dichterische Darstellung. Kain in der Literatur um 1800: Klopstock, Gessner, Coleridge, Byron, Arcadia -- International Journal for Literary Studies; 2008, Vol. 43 Issue 2.
Książki
- Jacek Baluch, Kain według Hrabala, Kraków 2007.
- Auguste Brieger, Kain und Abel in der deutschen Dichtung, Berlin 1934.
- Joachim Illies (red.), Brudermord : zum Mythos von Kain und Abel, München 1975.
- M. Klinger, Tajemnica Kaina. Próba umiejscowienia Kaina w związku z nowotestamentową rewolucją etyczną, Warszawa 1981.
- Grzegorz Kramarek, Tradycja biblijna w literaturze polskiej. Bibliografia opracowań. Wiek XX, Lublin 2004.
- Julian Krzyżanowski, Mądrej głowie dość dwie słowie, Warszawa 1975.
- Ricardo J. Quinones, The changes of Cain : violence and the lost brother in Cain and Abel literature, Princeton 1991.
- Véronique Léonard-Roques, Cain, figure de la modernité, Paris 2003.
- Véronique Léonard-Roques, Caïn et Abel: rivalité et responsabilité, Monaco 2007.
- L. Szondi, Kain – Gestalten der Bösen, Bern 1978.
- Dieter Wyss, Kain : eine Phänomenologie und Psychopatologie des Bösen, Würzburg 1997.
Teksty
Byron
O sobie
- "Najlepiej czynię, gdy milczę!" (6/210)
"Nie mam o co prosić (...)
Adam: Nie masz za co dziękować?
Kain: Za nic.
Adam: Wszak żyjesz?
Kain: Wszak umrę!" (6/210)
Pragnienie nieśmiertelności
- chce być równy Bogu, nieśmiertelny
"Boże! Po cóżeś stworzył drzewo wiedzy? Trzeba wam było zerwać z drzewa życia! Bylibyście mu równi!" (7/210)
- "Drzewo życia
Przepadło dla nas z winy ojca mego," (14/210)
- antygnostycyzm: pretensje do rodziców za upadek i zdobycie wiedzy (11/210)
Niezadowolenie z ludzkiej egzystencji
- Zadaje pytania o przyczyny status quo, gdyż nie jest z niego zadowolony
"Nie podoba mi się
Dola, którą mi jedna urodzenie." (11/210)
- wątpi w dobroć Boga
"A on jest dobry." Skądże ja wiem o tym? Ze jest potężny, maż więc być i dobry?" (12/210)
Kain i Lucyfer
- rozmawia z Lucyferem (13/210)
- on i Lucyfer są jedynymi naprawdę wolnymi, nie muszą chwalić Boga
"LUCYPER
Oni śpiewają i mówią, co muszą,
Boby inaczej stać się tym musieli
Z duchów i z ludzi, czym ja i ty." (19/210)
- Lucyfer uświadamia Kainowi nieśmiertelność
"LUCYPER
Żyjesz - i żyjesz na zawsze; nie mniemaj,
Że bytem jest proch, który cię osłania.
Ten się rozpadnie, a ty niemniej będziesz
Jak teraz." (15/210)
Lucyfer
Egzystencja
- jest wrzucony w życie, odbiera egzystencję jako narzuconą
"Sądzę z owocu, a ten owoc gorzki
Pożywać muszę nie za moją winę." (12/210)
- Raj tu utracone dziedzictwo, do którego tęskni
"kędy
Często przebywam o mroku, chcąc zajrzeć
W ogród, co słusznie moim był dziedzictwem," (12/210)
- życie to bezrozumna wola
"ja żyję,
Lecz aby umrzeć; nic mi nie obrzydza
Dziś śmierci oprócz wnętrznego popędu,
Niepozbytego popędu do życia,
Popędu, którym pogardzam jak sobą,
Przecież zwyciężyć nie mogę." (14/210)
Grotowski
http://www.grotowski.net/encyklopedia/kain Data publikacji: 2011-03-27 Ostatnia aktualizacja: 2014-04-08
Kain
groteska, czyli misterium według poematu dramatycznego George’a Gordona Byrona (1821), przedstawienie Teatru 13 Rzędów w reżyserii Jerzego Grotowskiego (premiera 30 stycznia 1960), będące zarazem pierwszą w Polsce inscenizacją dramatu. Przekład Józefa Paszkowskiego. Scenariusz teatralny i reżyseria: Jerzy Grotowski. Scenografia: Lidia Minticz i Jerzy Skarżyński. Współpraca reżyserska: Stanisław Szreniawski. Konsultacja muzyczna: Jerzy Kaszycki. Obsada: Zygmunt Molik (Alfa i Omega), Tadeusz Bartkowiak (Kain), Stanisław Szreniawski lub Andrzej Bielski (Abel), Adam Kurczyna (Baranek i Enoch), Antoni Jahołkowski (Adam), Rena Mirecka (Ewa), Barbara Barska (Ada). Zgodnie z ideą filozoficznej zabawy, punkt wyjścia dla tej inscenizacji stanowiło kontrastowe zderzenie jednego z podstawowych mitów kultury Zachodu, ujętego przez autora w formę poetyckiego poematu scenicznego z szyderstwem, parodią, a nawet wprost kabaretowym wygłupem. Tekst został znacznie skrócony, zaś okrojone sceny dramatu osadzono w estetyce całkowicie innej niż romantyczna i pozbawiono historycznych znamion pierwowzoru. Kostiumy i dekoracje do przedstawienia zaprojektowali wybitni scenografowie krakowscy Lidia Minticz i Jerzy Skarżyński. W organizacji przestrzeni scenicznej Grotowski zastosował znaczący podział na trzy części: po lewej (patrząc od widowni) stała surrealistyczna konstrukcja z trzech ustawionych na sobie monstrualnych jaj, z których dolne ozdobione było krzyżem egipskim, a z górnego z wypisaną grecką literą alfa wystawały dwie nogi; jajo środkowe, mniejsze ustawione było poprzecznie i otwarte – w jego wnętrzu widać było „naturalistyczną” rzeźbę ryby. Prawą stronę zajmował nagi męski manekin z tablicami umieszczonymi w miejsce tułowia i twarzy; na jednej z nich widniała grecka litera omega oraz równanie Einsteina. Największą, centralną część wypełniał jajowaty mansjon, jakby owalna kaplica pokryta rysunkami. W odpowiednich momentach przedstawienia owe konstrukcje przesłaniały kolejne plansze, m.in. z wizerunkiem globu ziemskiego i mapą nieba; mniejsze plansze z różnymi wykresami i schematami wisiały po bokach sali, także wzdłuż widowni. Ten podział przestrzeni odpowiadał zachowanemu w przedstawieniu porządkowi napięć, zgodnie z którym wydarzenia sceniczne rozgrywały się pomiędzy dwoma przeciwieństwami – Alfą i Omegą. Imiona te zastąpiły oryginalne nazwy postaci: Anioł Pański i Lucyfer, wprowadzając nawiązujący do Apokalipsy św. Jana („ja jestem Alfą i Omegą”) sygnał zniesienia pozornych przeciwieństw, które potwierdzały ostatnie sceny przedstawienia, gdy Alfą okazywał się aktor (Zygmunt Molik), grający wcześniej Omegę. Zniesienie to ogarniało cały świat przedstawienia – wszystkie postaci (łącznie z tymi, które wcześniej zostały zabite) w finale tańczyły w rytm rock-and-rolla w takich samych maskach Alfy-Omegi, a wręcz łopatologicznie (i autoironicznie) podkreślał je niby-futurystyczny tekst, który pojawiał się w końcowej scenie. Dzieje Kaina wypełniające tekst dramatu zostały poddane próbie prawdziwej feerii inscenizatorskich pomysłów, podnoszących do wyższej potęgi koncepcję filozoficznego kabaretu zarysowaną w Orfeuszu. Sceny biblijne, zwłaszcza związane z „życiem rodzinnym” Adama i Ewy oraz Kaina i Ady rozgrywane były jako bezczelna wręcz parodia. Pierwsi rodzice nosili kostiumy karykaturalne i nieodparcie śmieszne: Adam odziany był w pasiasty trykot i takież skarpetki, z przodu miał przyczepiony wielki liść figowy, a z tyłu – miskę; Ewa nosiła cielisty trykot i czarne pończochy z czerwonymi podwiązkami; tak jak Adam miała przyczepiony do podbrzusza wielki liść figowy, a w ręku trzymała biust na drucie. Podobnie kabaretowe stroje nosiły pozostałe postacie „rajskie”. Odróżniał się od nich Kain, pozbawiony maski (pozostałe postacie występowały w groteskowych półmaskach), choć z twarzą ucharakteryzowaną w sposób kojarzący się z wizerunkami klownów, ubrany w marynarkę i brązowe spodnie. Ciąg scen z mocno okrojonego poematu Byrona został rozerwany na poszczególne „numery”, tworzące swoisty „montaż atrakcji”. Przedstawienie otwierała parodia ofiary, w której w rytm kabaretowej piosenki zabijano dopisaną przez Grotowskiego postać Baranka. Parodia zahaczała o bluźnierstwo, gdy zabity Baranek podnosił się na dźwięk potężnego głosu wołającego „Baranek! Niech wyjdzie!”. Później następowała pierwsza część tzw. „Tańców rajskich”, w których Adam i Ewa śpiewali kuplet o pokusach w raju, niedwuznacznie wskazując na seksualny charakter wiedzy zdobytej przez grzech. Niepostrzeżenie na scenie pojawiał się Kain, którego karykaturalno-operowy bunt przeciwko radosnej głupocie filisterskiego życia podsycał Omega, wchodzący z gitarą od strony widowni. Walka Omegi z Adą o Kaina, prowadzona początkowo jako dramatyczne starcie, przekształcała się w pojedynek tenisowy, rozgrywany przez aktorów przy pomocy prawdziwych rakiet. Omega przegrywał, ale Kain mimo to ruszał z nim w podróż. Na scenę znów wpadali Adam i Ewa z kolejnymi „Tańcami rajskimi”, po których Kain i Omega, wędrując wśród widzów rozmawiali ze sobą jakby za ich pośrednictwem. W czasie dysputy na scenie zmieniano dekoracje, zasłaniając środkowy „mansjon” malowidłem przedstawiającym przestrzeń kosmiczną. Wędrując przez nią (chwalona przez recenzentów scena oparta na zrytmizowanym ruchu i instrumentacji głosów), obaj bohaterowie docierali do bram piekła. Omega objaśniał Kainowi prawa świata, a punktem kulminacyjnym tej sekwencji był spór o odpowiedzialność Alfy i Omegi. Rozgrywano go jako swoistą szermierkę na smugi światła z reflektorów trzymanych przez aktorów w dłoniach (był to pomysł Lidii Minticz). Kain przegrywał go, po czym następowała bawiąca widzów do łez scena „idylli rodzinnej” z przerośniętym niemowlakiem Enochem, którego wielkie różowe śpiochy wywoływały gromki śmiech publiczności, budzący „dziecinę”. Walka Kaina z Ablem miała kształt pojedynku bokserskiego, zaś mord na Ablu stanowił karykaturalne powtórzenie początkowej ofiary z Baranka, a zarazem swoiście parodystyczne odwrócenie biblijnej prefiguracji. Tuż po nim następowały „Tańce rajskie trzecie”, a po nich rock-and-rollowy finał. Wobec jego radosnego hałasu jak dysonans brzmiały ostatnie słowa Kaina, dramatycznie pytającego: „Co ze mną?”. Na to pytanie nie padała żadna odpowiedź. Jak przyznawali po latach członkowie zespołu, fajerwerki pomysłów inscenizatorskich, chwalone na ogół przez recenzentów, wynikały z braku doświadczenia i umiejętności wykonawców. Nie mogąc się do nich odwołać, Grotowski sięgał po zabiegi i chwyty rodem z teatru awangardowego pierwszej połowy XX wieku, a zarazem związane z rewiowym zapleczem i kabaretowymi skłonnościami części aktorów (przejawiał je zwłaszcza Antoni Jahołkowski). Przy ich pomocy nadawał wyrazisty sceniczny kształt problemom, pytaniom i przekonaniom, które wówczas i wiele lat później były dla niego najważniejsze. Recenzenci bez uprzedzeń obserwujący jego poczynania przyznawali, że mimo nierówności i ilustracyjności części pomysłów drugie przedstawienie Teatru 13 Rzędów stanowiło potwierdzenie zapowiedzi złożonej w przedstawieniu inauguracyjnym. Kain był też kolejnym krokiem na drodze „filozofowania w kontekście błazenady”, którą szedł Grotowski w pierwszych sezonach pracy z własnym zespołem. Przedstawienie cieszyło się stosunkowo dużym uznaniem, a nawet popularnością. Zostało pokazane łącznie 55 razy, w tym 20 razy w czasie występów gościnnych, m.in. w Katowicach (28 II 1960), Krakowie (1–4 III 1960) i Warszawie (1–10 IV 1960).
Bibliografia
Bogdan Bąk: Byron, Grotowski i Spółka, „Odra” 1961 nr 7, z 21 lutego, s. 8.
Ryszard [Zbyszko Bednorz]: Byron „zlaicyzowany”, „Tygodnik Powszechny” 1960 nr 11, z 13 marca, s. 6 (List z Opola).
Biblijna tragigroteska w Teatrze 13 Rzędów, „Trybuna Opolska” 1960 nr 24, z 29 stycznia, s. 4.
e.c. [Edward Csató]: Ceterum censeo, „Teatr” 1960 nr 11, z 1–15 czerwca, s. 8.
Konrad Eberhardt: Rzecz o niemocy teatru, „Ekran” 1960 nr 19, z 8 maja, s. 6, 11.
Jerzy Falkowski: Biblijny kabaret z udziałem Byrona, „Współczesność” 1960 nr 5, z 1–15 marca, s. 9; przedruk [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia. Przedstawienia Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium, pod redakcją Janusza Deglera i Grzegorza Ziółkowskiego, Wrocław 2006, s. 113–116.
Ludwik Flaszen: “Kain” – informacja, [w:] tegoż: Teatr skazany na magię. Przedmowa, wybór i opracowanie Henryk Chłystowski, Kraków–Wrocław 1983, s. 343–349; przedruk [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia..., s. 33–35.
Zofia Jasińska: Młodzi szukają, „Więź” 1960 nr 5, s. 149–153.
„Kain”, czyli jak zabić autora. Stenogram dyskusji z udziałem: Ludwika Flaszena, Konstantego Puzyny, Andrzeja Stawara, Adama Tarna i Krzysztofa Teodora Toeplitza, „Dialog” 1960 nr 6, s. 138–145 (Rozmowy o dramacie).
Jerzy Korczak: W błocie…, „Głos Wielkopolski” 1960 nr 31, z 6 lutego, s. 3.
Tadeusz Kudliński: Świat se tańcuje, „Dziennik Polski” 1960 nr 61, z 12 marca, s. 4.
Władysław Lubecki: Eksperymentalny „Kain”, „Trybuna Opolska” 1960 nr 30, z 5 lutego, s. 3.
Jaszcz [Jan Alfred Szczepański]: Byron nabity we Flaszena, „Trybuna Ludu” 1960 nr 94, z 3 kwietnia, s. 6.
Jaszcz [Jan Alfred Szczepański]: Pierwszy kot – za płot. Ale…, „Trybuna Ludu” 1960 nr 97, z 6 kwietnia, s. 8.
Zbigniew Osiński: „Kain” według Byrona, [w:] Tadeusz Burzyński, Zbigniew Osiński, Laboratorium Grotowskiego, Warszawa 1978, s. 15–16.
Zbigniew Osiński: Grotowski i jego Laboratorium, Warszawa 1980, s. 67–72.
Grzegorz Sinko: Martwy Byron i żywy Grotowski, „Nowa Kultura” 1960 nr 11, z 13 marca, s. 8; przedruk [w:] Misterium zgrozy i urzeczenia..., s. 117–120.
Stefan Traugutt: Eksperymentaliści z Opola, „Przegląd Kulturalny” 1960 nr 18, z 28 kwietnia, s. 9.
Agnieszka Wójtowicz: Od „Orfeusza” do „Studium o Hamlecie”. Teatr 13 Rzędów w Opolu (1959-1964), Wrocław 2004, s. 27–42.
A[ndrzej] W[róblewski]: Udana próba zbliżenia, „Teatr” 1960 nr 6, z 15–31 marca, s. 23.
Jerzy Zagórski: Między heroizmem a zuchwałością, „Kurier Polski” 1960 nr 84, z 8 kwietnia, s. 4.
Zastępca [Bożena Zagórska]: Lord Byron w ludowym Opolu, „Echo Krakowa” 1960 nr 32, z 9 lutego, s. 3.