Michaił Bachtin
Z Literatura przedmiotu
Spis treści
- 1 Estetyka
- 2 Utwór literacki
- 3 Styl
- 4 Niewspółobecność
- 5 Słowo cudze
- 6 Słowo cudze w powieści
- 7 Chronotop
- 8 Bibliografia
- 9 Przypisy
Estetyka
- estetyka
"Działalność estetyczną cechuje nastawienie na materiał"[1]
- architektonika przedmiotu estetycznego:
"Zrozumienie przedmiotu estetycznego w jego czysto artystycznej swoistości, uchwycenie jego struktury, którą dalej będziemy nazywać architektoniką przedmiotu estetycznego — takie jest pierwsze zadanie analizy estetycznej"[2]
- architektonika a kompozycja
"Formy architektoniczne są formami duchowej i cielesnej wartości człowieka estetycznego, formami natury — jako jego otoczenia, formami zdarzenia w perspektywie osobistej, społecznej, historycznej itp.; wszystkie one są osiągnięciami, realizacjami, niczemu nie służą, lecz spokojnie istnieją dla siebie, stanowiąc formy istnienia estetycznego w jego cechach swoistych. Formy kompozycyjne, organizujące materiał, mają charakter teologiczny, służebny, jak gdyby niespokojny i podlegają czysto technicznej ocenie: do jakiego stopnia adekwatnie wypełniają zadania architektoniczne"[3]
- treść:
"Rzeczywistość poznania i estetycznego czynu, którą przedmiot estetyczny wchłania poznaną już i ocenioną i którą poddaje konkretnej intuicyjnej syntezie, indywidualizuje, konkretyzuje, wydziela i zamyka, czyli wszechstronnie artystycznie formuje za pomocą określonego materiału, nazwiemy — w zgodzie z tradycyjnym użyciem słowa — treścią utworu artystycznego (ściślej — przedmiotu estetycznego)"[4]
- intertekstualność avant la lettre:
"Są utwory, które naprawdę nie dotyczą świata, a tylko słowa "świat" w literackim kontekście, utwory, które rodzą się, żyją i umierają na kartach czasopism, nie kierując się ku niczemu na zewnątrz. Treść poznawczo-etyczną, także dla nich niezbędną jako konstytutywny element utworu artystycznego, biorą nie bezpośrednio ze świata poznania i z etycznej rzeczywistości czynu, lecz z innych utworów artystycznych albo też tworzą ją na ich wzór"[5]
- gatunki włączone (do powieści): wyznania, dziennik, opis podróży, biografia, list etc.[6]
- nauki przyrodnicze
"Cały aparat metodologiczny nauk matematycznych i przyrodniczych jest nastawiony na opanowanie rzeczy, niemego przedmiotu, który nie wypowiada się w słowie, niczego o sobie nie mówi. Poznanie nie wiąże się tutaj z otrzymywaniem i interpretacją znaków, znaków pochodzących od samego, poznawanego obiektu."[9]
- moment twórczości w aktorstwie
"Estetycznie aktor tworzy wówczas, gdy stwarza z zewnątrz obraz bohatera, w który następnie się przeistoczy, formując go jako całość i to nie wyizolowaną, lecz stanowiącą element całego utworu - dramatu."[10]
Utwór literacki
- "(...) każdy utwór literacki ma wewnętrzny, immanentny charakter socjologiczny. Krzyżują się w nim żywe siły społeczne, a każdy element jego formy jest przeniknięty żywymi społecznymi ocenami. Dlatego nawet w analizie czysto formalnej wszystkie elementy struktury artystycznej należy traktować jako (...) jako szlachetny kamień, którego krawędzie są tak oszlifowane i wygładzone, by mogły załamywać pewne wiązki społecznych ocen, i to załamywać pod określonym kątem"[11]
Styl
- "Stylem nazywamy jedność chwytów stosowanych przy formowaniu i zwieńczeniu bohatera i jego świata oraz uwarunkowanych przez nie sposobów obróbki i przystosowania (immanentnego przezwyciężenia) materiału"[12]
Niewspółobecność
- "(...) podstawowy, estetycznie produktywny stosunek autora do bohatera - stosunek intencjonalnej niewspółobecności autora wobec wszelkich wystąpień bohatera"[13]
- "Boskość artysty polega na osiągnięciu absolutnej niewspółobecności"[14]
Słowo cudze
- waga słowa cudzego
"Życiowa waga tematu człowieka mówiącego jest ogromna. Na każdym kroku mamy do czynienia z mową dotyczącą mówiącego i jego słowa. Można wręcz stwierdzić: w życiu mówi się głównie o tym, co mówią inni — przytacza się, wspomina, ocenia, dyskutuje cudze słowa, poglądy, twierdzenia, wiadomości, budzą one oburzenie, domagają się zgody, bywają przedmiotem sporu, można się do nich odwoływać"[15]
"w codziennej mowie każdego społecznie aktywnego człowieka co najmniej połowa wypowiedzianych słów to słowa cudze (świadomie traktowane jako cudze), przekazywane w różnym stopniu ściśle i obiektywnie (a raczej — subiektywnie)"[16]
Słowo cudze w powieści
- dwie linie rozwojowe powieści: powieść sofistyczna (jednojęzyczność, jednostylowość), powieść różnojęzyczna i wielostylowa (arcydzieła),[17];
"słowo jest tutaj przedmiotem i podmiotem sporu, nie może ani naiwnie, ani umownie zapominać o otaczającej je różnojęzyczności"[18]
"centralnym problemem stylistyki powieści powinien stać się problem artystycznego przedstawienia języka, problem obrazu języka"[19]
"Idea wypróbowywania bohatera i jego słowa jest, być może, główną ideą organizującą powieść"[20]
"europejska proza powieściowa rodzi się i wypracowuje w procesie swobodnego (przekształcającego) przekładu cudzych utworów"[21]
"Samokrytyka słowa stanowi istotną cechę gatunkową powieści"[22]; dwa typy: "człowiek literacki" (Don Kichot, Pani Bovary) i "powieść o powieści" (Tristram Shandy)[23]
Chronotop
"Istotne wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych, przyswojonych artystycznie w literaturze nazwiemy czasoprzestrzenią (chronotopem). Terminu tego używa matematyczne przyrodoznawstwo w ślad za Einsteinem"[24]
Typy świadomości biograficznej (z "Autor i bohater w działalności estetycznej")
- awanturniczo-heroiczny (Odrodzenie, Romantyzm, nietzcheanizm)
- wola stania się bohaterem
- pragnienie pozyskania miłości
- dążenie do przeżywania fabularności życia
- społeczno-obyczajowy (sentymentalizm, częściowo realizm)
- dobre imię
- rodzina
- codzienność[25]
Typologia powieści (z "Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści")
- trzy typy powieści antycznej:
- "przygodowa powieść próby" (Historia etiopska, Helidora, Leukippe i Kleistofont Tacjusza, Chareas i Kallirroe Charitona, Historia efezyjska Ksenofonta z Efezu, Dafnis i Chloe Longosa)[26]
- powieść przygodowo-obyczajowa (Satyryki Petroniusza, Złoty osioł Apulejusza)[27]
- powieść biograficzna: typ platoński (Apologia Sokratesa, Fedon), typ retoryczny (enkomion, Isokrates)[28]
Klasyfikacja powieści (z "Powieść wychowawcza i jej znaczenie w historii realizmu (1936-1938))
- Powieść wędrówek[29]
- Powieść próby
- powieść grecka
- żywoty męczenników (hagiografia)
- średniowieczny romans rycerski
- powieść barokowa
- powieść awanturniczo-heroiczna (p. grozy, p. gotycka)
- powieść sentymentalna
- powieść biograficzna[30]
- warianty naiwny (dawny)
- wyznanie
- żywot
- powieść rodzinno-biograficzna (Tom Jones)[31]
Powieść próby
- Fabuła: odstępstwo od normalnego biegu życia (powieść grecka przedstawia perypetie między zaręczynami i ślubem)[32]
- Czas: pozbawiony rzeczywistej ciągłości biograficznej (wyjątkowa rola przypadku)
- czas awanturniczy - wyłączony z historii i biografii[33]
- czas bajkowy (powieść rycerska, wpływy Wschodu) - naruszenie normalnych kategorii temporalnych (w okamgnieniu upływa wiele lat)
- Świat przedstawiony - inaczej niż w powieści wędrówek stanowi jedynie tło dla postaci bohatera; ciekawy jedynie na prawach egzotyki; między bohaterem a światem brak wzajemnego oddziaływania, bohater nie zmienia świata, ani świat bohatera (Stendal, Balzac, Dostojewski, Zola (próba biologicznego dostosowania się), przydatności życiowej twórcy (Künstrlerroman))[34]
Powieść biograficzna
- Geneza: antyczne biografie i autobiografie, wyznania (św. Augustyn)
- Fabuła: nie odstępstwa, ale typowe wydarzenia życiowe: narodziny, dzieciństwo, lata nauki, ślub, praca, czyny, śmierć
- Bohater: w czystej powieści biograficznej pozostaje niezmienny, bywa że zachodzi przemiana duchowa na wzór żywotów świętych[35]; zanika heroizacja (poza żywotami świętych); bohater posiada pozytywną charakterystykę; nie poddaje się on sprawdzianom, ale dąży do określonych rezultatów
- Czas: czas biograficzny w odróżnieniu od awanturniczego i bajkowego jest w pełni realny, ograniczony, niepowtarzalny, nieodwracalny; wpisany w czas historyczny, operuje pojęciem pokolenia oraz pokoleniowych związków
- Świat przedstawiony: nie jest już tłem; bohater wchodzi w istotne relacje ze światem, przez co przezwyciężone zostaje naturalistyczne rozdrobnienie typowe dla powieści wędrówek oraz abstrakcyjna egzotyka powieści próby; czas historyczny pozwala na realistyczną reprezentację epoki[36]
Powieść wychowawcza (rozwojowa)
- Geneza: [37]
- Fabuła:
- Bohater:
- Czas:
- Świat przedstawiony:
Bibliografia
- B. Żyłko, Śmiech według Bachtina, "Punkt po Punkcie" 2005, z. 6. (Bachtin-satanista)
- Michaił Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przeł. A.i A. Goreniowie, Kraków 1975.
- Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Czytelnik: Warszawa 1982.
- Michaił Bachtin, Problem gatunków mowy, w: jego, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986; lub: w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska, M. P. Markowski, Kraków 2007.
- Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982.
- Michaił Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, przeł. N. Modzelewska, Warszawa 1970.
- Stoff A., Skubaczewska-Pniewska A. (red.): Teoria karnawalizacji. Konteksty i interpretacje, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu M. Kopernika
Przypisy
- ↑ M. Bachtin, Problem treści, materiału i formy w artystycznej twórczości językowej, w: jego, Problemy literatury i estetyki, dz. cyt., s. 11.
- ↑ M. Bachtin, Problem treści, materiału i formy w artystycznej twórczości językowej, w: jego, Problemy literatury i estetyki, dz. cyt., s. 17.
- ↑ M. Bachtin, Problem treści, materiału i formy w artystycznej twórczości językowej, w: jego, Problemy literatury i estetyki, dz. cyt., s. 21.
- ↑ M. Bachtin, Problem treści, materiału i formy w artystycznej twórczości językowej, w: jego, Problemy literatury i estetyki, dz. cyt., s. 35.
- ↑ M. Bachtin, Problem treści, materiału i formy w artystycznej twórczości językowej, w: jego, Problemy literatury i estetyki, dz. cyt., s. 38.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 157.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 137.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 202.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 193.
- ↑ Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 121.
- ↑ Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 277.
- ↑ Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 267-268.
- ↑ Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 46.
- ↑ Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 255.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 178.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 179.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 220, 262.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 171.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 176.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 237.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 224.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 265.
- ↑ Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 268.
- ↑ Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 278.
- ↑ M. Bachtin, Autor i bohater w działalności estetycznej, w: jego, Estetyka twórczości słownej, s. 214-222
- ↑ Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 281.
- ↑ Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 310.
- ↑ Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982, s. 333-334.
- ↑ Michaił Bachtin, Powieść wychowawcza i jej znaczenie w historii realizmu, w: Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 285.
- ↑ Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 294 i n.
- ↑ Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 297.
- ↑ Michaił Bachtin, Powieść wychowawcza i jej znaczenie w historii realizmu, w: Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 291.
- ↑ s. 292
- ↑ s. 293-294
- ↑ s. 295
- ↑ s. 297
- ↑ s. 297