Michaił Bachtin

Estetyka

• estetyka

"Działalność estetyczną cechuje nastawienie na materiał"

• architektonika przedmiotu estetycznego:

"Zrozumienie przedmiotu estetycznego w jego czysto artystycznej swoistości, uchwycenie jego struktury, którą dalej będziemy nazywać architektoniką przedmiotu estetycznego — takie jest pierwsze zadanie analizy estetycznej"

• architektonika a kompozycja

"Formy architektoniczne są formami duchowej i cielesnej wartości człowieka estetycznego, formami natury — jako jego otoczenia, formami zdarzenia w perspektywie osobistej, społecznej, historycznej itp.; wszystkie one są osiągnięciami, realizacjami, niczemu nie służą, lecz spokojnie istnieją dla siebie, stanowiąc formy istnienia estetycznego w jego cechach swoistych. 
Formy kompozycyjne, organizujące materiał, mają charakter teologiczny, służebny, jak gdyby niespokojny i podlegają czysto technicznej ocenie: do jakiego stopnia adekwatnie wypełniają zadania architektoniczne"

• treść:

"Rzeczywistość poznania i estetycznego czynu, którą przedmiot estetyczny wchłania poznaną już i ocenioną i którą poddaje konkretnej intuicyjnej syntezie, indywidualizuje, konkretyzuje, wydziela i zamyka, czyli wszechstronnie artystycznie formuje za pomocą określonego materiału, nazwiemy — w zgodzie z tradycyjnym użyciem słowa — treścią utworu artystycznego (ściślej — przedmiotu estetycznego)"

• intertekstualność avant la lettre:

"Są utwory, które naprawdę nie dotyczą świata, a tylko słowa "świat" w literackim kontekście, utwory, które rodzą się, żyją i umierają na kartach czasopism, nie kierując się ku niczemu na zewnątrz. Treść poznawczo-etyczną, także dla nich niezbędną jako konstytutywny element utworu artystycznego, biorą nie bezpośrednio ze świata poznania i z etycznej rzeczywistości czynu, lecz z innych utworów artystycznych albo też tworzą ją na ich wzór"

• gatunki włączone (do powieści): wyznania, dziennik, opis podróży, biografia, list etc.

• konstrukcja hybrydyczna (słowo cudze), hybrydyzacja

• nauki przyrodnicze

"Cały aparat metodologiczny nauk matematycznych i przyrodniczych jest nastawiony na opanowanie rzeczy, niemego przedmiotu, który nie wypowiada się w słowie, niczego o sobie nie mówi. Poznanie nie wiąże się tutaj z otrzymywaniem i interpretacją znaków, znaków pochodzących od samego, poznawanego obiektu."

• moment twórczości w aktorstwie

"Estetycznie aktor tworzy wówczas, gdy stwarza z zewnątrz obraz bohatera, w który następnie się przeistoczy, formując go jako całość i to nie wyizolowaną, lecz stanowiącą element całego utworu - dramatu."

Utwór literacki

• "(...) każdy utwór literacki ma wewnętrzny, immanentny charakter socjologiczny. Krzyżują się w nim żywe siły społeczne, a każdy element jego formy jest przeniknięty żywymi społecznymi ocenami. Dlatego nawet w analizie czysto formalnej wszystkie elementy struktury artystycznej należy traktować jako (...) jako szlachetny kamień, którego krawędzie są tak oszlifowane i wygładzone, by mogły załamywać pewne wiązki społecznych ocen, i to załamywać pod określonym kątem"

Styl

• "Stylem nazywamy jedność chwytów stosowanych przy formowaniu i zwieńczeniu bohatera i jego świata oraz uwarunkowanych przez nie sposobów obróbki i przystosowania (immanentnego przezwyciężenia) materiału"

Niewspółobecność

• "(...) podstawowy, estetycznie produktywny stosunek autora do bohatera - stosunek intencjonalnej niewspółobecności autora wobec wszelkich wystąpień bohatera"
• "Boskość artysty polega na osiągnięciu absolutnej niewspółobecności"

Słowo cudze

• waga słowa cudzego

"Życiowa waga tematu człowieka mówiącego jest ogromna. Na każdym kroku mamy do czynienia z mową dotyczącą mówiącego i jego słowa. Można wręcz stwierdzić: w życiu mówi się głównie o tym, co mówią inni — przytacza się, wspomina, ocenia, dyskutuje cudze słowa, poglądy, twierdzenia, wiadomości, budzą one oburzenie, domagają się zgody, bywają przedmiotem sporu, można się do nich odwoływać"

"w codziennej mowie każdego społecznie aktywnego człowieka co najmniej połowa wypowiedzianych słów to słowa cudze (świadomie traktowane jako cudze), przekazywane w różnym stopniu ściśle i obiektywnie (a raczej — subiektywnie)"

Słowo cudze w powieści

• dwie linie rozwojowe powieści: powieść sofistyczna (jednojęzyczność, jednostylowość), powieść różnojęzyczna i wielostylowa (arcydzieła),;

"słowo jest tutaj przedmiotem i podmiotem sporu, nie może ani naiwnie, ani umownie zapominać o otaczającej je różnojęzyczności"

"centralnym problemem stylistyki powieści powinien stać się problem artystycznego przedstawienia języka, problem obrazu języka"

"Idea wypróbowywania bohatera i jego słowa jest, być może, główną ideą organizującą powieść"

"europejska proza powieściowa rodzi się i wypracowuje w procesie swobodnego (przekształcającego) przekładu cudzych utworów" 

"Samokrytyka słowa stanowi istotną cechę gatunkową powieści"; dwa typy: "człowiek literacki" (Don Kichot, Pani Bovary) i "powieść o powieści" (Tristram Shandy) 

Chronotop

"Istotne wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych, przyswojonych artystycznie w literaturze nazwiemy czasoprzestrzenią (chronotopem). Terminu tego używa matematyczne przyrodoznawstwo w ślad za Einsteinem"

Typy świadomości biograficznej (z "Autor i bohater w działalności estetycznej")

• awanturniczo-heroiczny (Odrodzenie, Romantyzm, nietzcheanizm)
  • wola stania się bohaterem
  • pragnienie pozyskania miłości
  • dążenie do przeżywania fabularności życia
• społeczno-obyczajowy (sentymentalizm, częściowo realizm)
  • dobre imię
  • rodzina
  • codzienność

Typologia powieści (z "Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści")

• trzy typy powieści antycznej:
  • "przygodowa powieść próby" (Historia etiopska, Helidora, Leukippe i Kleistofont Tacjusza, Chareas i Kallirroe Charitona, Historia efezyjska Ksenofonta z Efezu, Dafnis i Chloe Longosa)
  • powieść przygodowo-obyczajowa (Satyryki Petroniusza, Złoty osioł Apulejusza)
  • powieść biograficzna: typ platoński (Apologia Sokratesa, Fedon), typ retoryczny (enkomion, Isokrates)

Klasyfikacja powieści (z "Powieść wychowawcza i jej znaczenie w historii realizmu (1936-1938))

• Powieść wędrówek
• Powieść próby
  • powieść grecka
  • żywoty męczenników (hagiografia)
  • średniowieczny romans rycerski
  • powieść barokowa
    • powieść awanturniczo-heroiczna (p. grozy, p. gotycka)
    • powieść sentymentalna
• powieść biograficzna
  • warianty naiwny (dawny)
  • wyznanie
  • żywot
  • powieść rodzinno-biograficzna (Tom Jones)

Powieść próby

• Fabuła: odstępstwo od normalnego biegu życia (powieść grecka przedstawia perypetie między zaręczynami i ślubem)
• Czas: pozbawiony rzeczywistej ciągłości biograficznej (wyjątkowa rola przypadku)
  • czas awanturniczy - wyłączony z historii i biografii
  • czas bajkowy (powieść rycerska, wpływy Wschodu) - naruszenie normalnych kategorii temporalnych (w okamgnieniu upływa wiele lat)
• Świat przedstawiony - inaczej niż w powieści wędrówek stanowi jedynie tło dla postaci bohatera; ciekawy jedynie na prawach egzotyki; między bohaterem a światem brak wzajemnego oddziaływania, bohater nie zmienia świata, ani świat bohatera (Stendal, Balzac, Dostojewski, Zola (próba biologicznego dostosowania się), przydatności życiowej twórcy (Künstrlerroman))

Powieść biograficzna

• Geneza: antyczne biografie i autobiografie, wyznania (św. Augustyn)
• Fabuła: nie odstępstwa, ale typowe wydarzenia życiowe: narodziny, dzieciństwo, lata nauki, ślub, praca, czyny, śmierć
• Bohater: w czystej powieści biograficznej pozostaje niezmienny, bywa że zachodzi przemiana duchowa na wzór żywotów świętych; zanika heroizacja (poza żywotami świętych); bohater posiada pozytywną charakterystykę; nie poddaje się on sprawdzianom, ale dąży do określonych rezultatów
• Czas: czas biograficzny w odróżnieniu od awanturniczego i bajkowego jest w pełni realny, ograniczony, niepowtarzalny, nieodwracalny; wpisany w czas historyczny, operuje pojęciem pokolenia oraz pokoleniowych związków
• Świat przedstawiony: nie jest już tłem; bohater wchodzi w istotne relacje ze światem, przez co przezwyciężone zostaje naturalistyczne rozdrobnienie typowe dla powieści wędrówek oraz abstrakcyjna egzotyka powieści próby; czas historyczny pozwala na realistyczną reprezentację epoki

Powieść wychowawcza (rozwojowa)

• Geneza:
• Fabuła:
• Bohater:
• Czas:
• Świat przedstawiony:

Bibliografia

1. B. Żyłko, Śmiech według Bachtina, "Punkt po Punkcie" 2005, z. 6. (Bachtin-satanista)
2. Michaił Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przeł. A.i A. Goreniowie, Kraków 1975.
3. Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Czytelnik: Warszawa 1982.
4. Michaił Bachtin, Problem gatunków mowy, w: jego, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986; lub: w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska, M. P. Markowski, Kraków 2007.
5. Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982.
6. Michaił Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, przeł. N. Modzelewska, Warszawa 1970.
7. Stoff A., Skubaczewska-Pniewska A. (red.): Teoria karnawalizacji. Konteksty i interpretacje, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu M. Kopernika