Arystoteles

• Arystoteles, Poetyka, IV w. pne.

Genologia

• triadyczne kryterium klasyfikacji genologicznej (1447a)
  1. środek naśladowania (stylistyka) - rytm, melodia, słowo;
     • tragedia, komedia używają wszystkich trzech środków, ale tylko w pewnych częściach (1447b); ***) poezja dytyrambiczna i nomiczna korzysta ze wszystkich tych środków w całych utworach (1447b)
  2. przedmiot naśladowania (świat przedstawiony)
     1. postacie lepsze (tragedia, Homer) (1448a);
     2. postacie gorsze (komedia)
  3. sposób naśladowania (pozycja podmiotu mówiącego) (1448a)
     1. opowiadanie (narracyjny)
        • za pośrednictwem wprowadzonej postaci
        • we własnej osobie
     2. przedstawienie bezpośrednie (dramatyczny, tragedia)
     3. dramatyczno-narracyjny (epopeja)
  • Uwaga: według Platona, a współcześnie także Gérarda Genette’a, dwa pierwsze kryteria sprowadzają się do ostatniego, czyli do sposobu naśladowania. U Platona z tego również powodu tylko dwa gatunki: dramat oraz opowiadanie (epika).
  • Uwaga: to trójczłonowe kryterium jest również stosowane przez autorów Zarysu teorii literatury, jakkolwiek bez powoływania się na Arystotelesa
• Wyróżnia następujące rodzaje sztuk mimetycznych (naśladowczych) (1447a)
  1. dytyramb
  2. tragedia
  3. komedia
  4. epopeja
• Uwaga: Arystoteles nie wyróżnia liryki, czyni to dopiero Horacy.

Poezja a inne dziedziny

Poezja a historia

• poezja posługuje się przedstawieniami naśladowczymi, podczas gdy historia mówi prawdę
• poezja jest bardziej filozoficzna i poważna niż historia, bo pokazuje to, co ogólne, a nie to, co jednostkowe; historia mówi o tym, co się wydarzyło, a poezja o tym, co może się wydarzyć (1451b).
• Poezja a taniec, muzyka cytrowa oraz malarstwo
  • jest do nich podobna pod względem sposobu naśladowania (posługuje się przedstawieniami naśladowczymi)
  • różni się od nich środkami naśladowania

Tragedia

• Geneza — z improwizacji dytyrambów (1449a)
• Historia tragedii
  • Ajschylos
    • dodał drugiego aktora
    • ograniczył rolę chóru
    • zwiększył ważność dialogu (1449a)
  • Sofokles
    • dodał trzeciego aktora
    • stosował dekoracje (1449a)
  • początkowo miała charakter satyrowy i posługiwała się trochejem, ale później zyskał na znaczeniu dialog i zaczęto stosować jamb (1449a)
• Długość — tragedii dąży do tego, aby zmieścić się w jednym obiegu słońca (1449b)
• Istota tragedii (1449b)
  • przedstawienie akcji poważnej,
  • skończonej,
  • posiadającej odpowiednią wielkość,
  • wyrażone w języku ozdobnym,
  • odmienne w różnych częściach dzieła,
  • w formie dramatycznej a nie narracyjnej,
  • wzbudzającej litość, trwogę oraz katharsis
• Gatunkowe składniki tragedii (1450a)
  • fabuła (mythos) — układ zdarzeń, naśladowcze przedstawienie akcji utworu; jest najważniejsza, jest celem i duszą tragedii, charaktery są dopiero na drugim miejscu (1450a)
  • charakter (éthos) — własności postaci, ujawniające się w działaniu (1450a); cechy charakteru:
    • szlachetność
    • stosowność
    • podobieństwo
    • konsekwencja (1454a)
  • myślenie (diánoia)
    • właściwości postaci, które objawiają się w wysłowieniu (1450a)
    • zdolność wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji jest istotne (1450b)
    • szerzej ten element jest omówiony w Retoryce (1456b)
  • wysłowienie (léksis) — struktura słowna wypowiedzi bohaterów; wysłowienie powinna cechować jasność i brak pospolitości (1458a)
  • widowisko (kósmos ópseos) — jest luźniej związane z tragedią, która oddziałuje również bez wystawiania na scenie (1450b)
  • śpiew (meloppoiía)
• powyższe składniki można sklasyfikować tak oto:
  • środki naśladowania: wysłowienie, śpiew
  • sposób naśladowania: widowisko
  • przedmioty naśladowania: fabuła, charakter, sposób myślenia
• Ilościowe składniki tragedii
  • prolog — część, która poprzedza wejście chóru
  • epejsodion — część pomiędzy pieśniami chóru
  • eksodos — po pieśniach chóru
  • párodos (pierwszy występ chóru)
  • stásimon (pieśń chóru) — pieśń bez anapestów i trochejów
  • kommos (tylko w niektórych tragediach) — pieśń żałobna
• odmiany tragedii (1455b)
  • zawikłana (z perypetią i rozpoznaniem)
  • patetyczna
  • etyczna
  • widowiskowa
• Fabuła tragedii
  • składniki fabuły (1450a)
    • perypetia — zmiana biegu wydarzeń wbrew intencji postaci (np. wyjawienie Edypowi jego pochodzenia) (1452a)
    • rozpoznanie — zwrot od nieświadomości ku poznaniu, prowadzące do przyjaźni lub wrogości postaci (1452a); rodzaje rozpoznania (1454b):
      • za pośrednictwem znaków zewnętrznych
      • według woli poety
      • przypomnienie sobie (1455a)
      • sylogizm
      • paralogizm
      • wyrastające z naturalnego rozwoju sytuacji (typ najwyższy)
    • páthos — bolesne lub zgubne wydarzenie (1452b)
  • cechy fabuły
    • nie za długa, nie za krótka, taka, aby w całości mieściła się w pamięci (1451a)
    • przedstawienie jednej akcji: po usunięciu dowolnego wydarzenia powinna się rozpadać (1451a)
    • zdarzenia powinny łączyć się ze sobą więzią przyczynowo-skutkową, fabuła epizodyczna jest wykluczona (1451b)
  • typy fabuły
    • prosta (bez perypetii ani rozpoznania) (1452a)
    • zawikłana (perypetia, rozpoznania lub oba naraz) (1452a) — piękniejsza od prostej (1452b)

Komedia

• słowo komedia pochodzi wg Dorów od doryckiej nazwy wioski — „koma”, gdyż aktorzy komediowi, nielubiani w mieście, chodzili od wioski do wioski (1448b).
• geneza komedii — improwizacje pieśni fallicznych (1449a)
• naśladowanie ludzi gorszych, ale tylko w zakresie śmieszności, która jest związana z pomyłką i bezbolesnym i nieszkodliwym oszpeceniem (1449a)

Epopeja

• dłuższa niż tragedia, nie ma określonej długości
• przedstawia czasem kilka wydarzeń powiązanych i przebiegających w tym samym czasie, podczas gdy w przypadku tragedii jest to niemożliwe (1459b)
• Uwaga: Fakt, że powyższa charakterystyka epopei jest porównawcza — jak twierdzi Elder Olson — świadczy o tym, że Arystotelesowski model poezji ma charakter pragmatyczny, tzn. filozof rozważa emocjonalne skutki odbioru sztuki i na tej podstawie wnioskuje, jak należy konstruować skutecznie oddziałujące dzieła sztuki.
• składniki epopei (1459b)
  • fabuła
  • charakter
  • myślenie
  • wysłowienie
• Odmiany epopei (1459b)
  • prosta
  • zawikłana
  • etyczna
  • patetyczna
    • np. Illiada — prosta i patetyczna, Odyseja — zawikłana i etyczna

Tragedia a epopeja

• Wydaje się, że epika jest wyższa od tragedii, ponieważ (1462a)
  • jest mniej pospolita i jest przeznaczona dla wykształconej publiczności
  • nie ma w niej przesadnych gestów i nadmiernego naśladowania
• Jednak to tragedia jest wyższa od epopei, bo
  • gesty są jej niepotrzebne, tragedia działa nawet wówczas, gdy się ją czyta zamiast wystawić na scenie
  • posiada wszystkie składniki epopei i jeszcze dodatkowo śpiew i widowisko
  • dzięki mniejszym rozmiarom jest bardziej zwarta
  • jest bardziej jednolita, zawiera jeden wątek, a nie wiele wątków

Katharsis

• Dwie główne interpretacje
  • terapeutyczno-medyczna: tragedia rozładowuje napięcie psychiczne odbiorcy
  • estetyczna: utwór tragiczny wytwarza napięcie w fabule dramatycznej i rozładowuje je w zakończeniu
• przebieg fabuły prowadzącej do katharsis
  • zmiana stanu rzeczy ze szczęścia w nieszczęście, a nie odwrotnie — z nieszczęścia w szczęście (1452b)
  • dotycząca ludzi ani nieposzlakowanych, ani niegodziwych, tylko pośrednich (1453a)
  • którzy popadają w nieszczęście nie ze względu na charakter, ale przez zbłądzenie (hamartía)
  • litość i trwogę powinien budzić sam układ zdarzeń, a nie oprawa sceniczna (1453b)
  • fabuła powinna się rozgrywać między osobami spokrewnionymi (1453b)

Mimesis

• Instynkt naśladowczy
  • jest ludziom wrodzony
  • tym właśnie człowiek różni się od zwierząt
  • naśladowanie sprawia ludziom przyjemność (1448b).
• dwa aspekty naśladowania:
  • aspekt intelektualny: przyjemność z naśladowania bierze się stąd, że potrafimy rozpoznać przedmioty naśladowane
  • aspekt estetyczny: mamy jednak przyjemność z naśladowania również, gdy nie widzieliśmy wcześniej przedstawionego przedmiotu; sprawia nam wówczas przyjemność staranne wykonanie, kolorystyka itd., czyli jego forma
• Miarą doskonałości naśladowania nie jest prawda, ale prawdopodobieństwo, co oznacza, że lepiej przedstawić coś nieprawdziwego, ale prawdopodobnego, niż prawdziwego, lecz zupełnie nieprawdopodobnego. Zatem przedmiotem poezji naśladowczej jest mniemanie (doxa), nie zaś wiedza (episteme).
• Słowo mimesis pochodzi od pojęcia mimu, czyli od wyrażania przeżyć bohatera w rytualnym tańcu i śpiewie (wg Kollera)
• wg Crane’a taki analogon naturalnych procesów wytworzony w materiale, których w sposób naturalny tych procesów nie zakłada, który jest w stanie wywołać w nas podobne reakcje co same owe procesy
• Poeta może przedstawiać (1460b)
  • to, co jest
  • to, co myśli, że jest
  • to, co powinno być
• Możliwe są dwa typy błędów
  • błąd dotyczący istoty sztuki — nieprawidłowe naśladowanie
  • błąd dotyczący spraw dla sztuki przypadkowych — np. przestawienie konia, który podnosi naraz obie prawe nogi
• zarzuty wobec poetów; przestawiają to, co
  • niemożliwe (1461b)
  • sprzeczne z rozumem
  • pospolite
  • nieprawdziwe
  • niewłaściwe pod względem artystycznym
• Sposoby odparcia zarzutów wobec poetów
  • lepszy efekt artystyczny (błąd nie dotyczy istoty sztuki)
  • przedstawienie rzeczywistości idealnej
  • odwołanie się do opinii ludzkiej
  • przedstawienie rzeczywistości innej epoki
  • przedstawienie tego, co właściwe dla danej osoby mówiącej
  • glossa
  • przenośnia
  • prozodia
  • interpunkcja
  • dwuznaczność
  • zwyczaj językowy
  • poeta przeczy nie własnym słowom, ale błędnym przypuszczeniom krytyka

Znaczenie poetyki Arystotelesa dla teorii literatury

• Interpretacje Poetyki:
  • naturalistyczna — podobieństwo obrazu artystycznego do modelu (uznanie zdań z utworu literackiego za sądy sensu stricto)
  • kreacjonistyczna — metody osiągania podobieństwa obrazu do modela

Arystoteles, Poetyka, przeł. H. Podbielski, Ossolineum: Wrocław 1983.

Bibliografia

• J. M. Bremer - Hamartia. Tragic Error in Poetics of Aristotle and in Greek Tragedy-Adolf M. Hakkert (1969)