Gilles Deleuze, Félix Guattari

Tysiąc plateau

Książka: korzeń i kłącze

• Intertekstualność: "Książka nie ma przedmiotu ani podmiotu, tworzą ją różnie uformowane materie, najróżniejsze daty i prędkości. Przypisując książkę podmiotowi, lekceważy się tę pracę materiałów oraz zewnętrzność ich relacji. Fabrykuje się dobrego Boga, tłumacząc nim ruchy geologiczne."
• książka-korzeń i książka-kłącze:
  • "Pierwszy typ książki to książka-korzeń. Drzewo jest już obrazem świata, albo też korzeń jest obrazem drzewa-świata. To książka klasyczna, jak czyste organiczne wnętrze, znaczące i subiektywne (warstwy książki)."
  • "System korzonkowy lub też korzeń wiązkowy to druga postać książki, do której chętnie odwołuje się nasza nowoczesność. W tym wypadku korzeń główny zostaje przerwany albo sama jego końcówka ulega zniszczeniu; zaszczepia się nań bezpośrednio nieprzebrana wielość gwałtownie się rozwijających korzeni pobocznych. W tym wypadku naturalna rzeczywistość przejawia się w zerwaniu korzenia głównego, lecz jego jedność trwa nadal, jako miniona lub mająca dopiero nadejść, jako coś możliwego."

Kłącze

• Kłącze: "Owo mnogie musi zostać dokonane, nie poprzez ciągłe dodawanie jednego nadrzędnego wymiaru, lecz przeciwnie, w najprostszy sposób, siłą wstrzemięźliwości, na poziomie wymiarów znajdujących się do dyspozycji, zawsze n–1 (tylko w ten sposób jedno może stanowić część wielości, zawsze poprzez odjęcie). Odjąć to, co jedyne, by ustanowić wielość; pisać do n–1. Taki system można by nazwać kłączem. Kłącze jako podziemny pęd jest całkowicie odmienne od korzeni i korzonków bocznych. Kłączem są bulwy i cebulki. Rośliny z korzeniami i korzonkami bocznymi mogą być kłączo kształtne pod wszystkimi innymi względami; pytanie, czy cała dziedzina botaniki nie jest kłączokształtna. Charakter ten mają nawet zwierzęta, gdy występują pod postacią sfory; kłączami są szczury. Jak również nory we wszystkich swych funkcjach: mieszkania, zaopatrzenia, przemieszczania, uniku i ucieczki"
• Opis kłącza: "Samo kłącze przybiera najróżniejsze formy, poczynając od rozgałęziającego przedłużenia swej powierzchni w każdym kierunku aż po skupienie w cebulkach i bulwach. Podobnie dzieje się, gdy szczury prześlizgują się po sobie nawzajem. Istnieje gorsza i lepsza strona kłącza: ziemniak i perz, chwast. Zwierzę i roślina, perz to psia trawa."
• Cechy kłącza:
  1. zasada łączności
  2. zasada heterogeniczności "Dwie pierwsze zasady dotyczą 1) łączności i 2) heterogeniczności: kłącze może i musi w dowolnym punkcie połączyć się z jakimkolwiek punktem innego kłącza. Zupełnie inaczej drzewo lub korzeń, które ustawiają punkt, porządek. Drzewo lingwistyczne, jak choćby to zaproponowane przez Chomsky’ego, zaczyna się w punkcie S i rozwija się dychotomicznie. Odwrotnie w kłączu: żaden ze śladów nie odsyła w sposób konieczny do śladu językowego, wszelkiego rodzaju ogniwa semiotyczne są tu połączone z bardzo różnymi sposobami kodowania, ogniwami biologicznymi, politycznymi, ekonomicznymi itp., wprowadzając do gry nie tylko zróżnicowane ustroje znakowe, ale i różnorakie stany rzeczy."
  3. zasada wielości: "3) Zasada wielości: dopiero gdy to, co mnogie, jest rzeczywiście ujmowane rzeczownikowo, jako wielość, traci ono wszelki stosunek do Jednego jako podmiotu albo przedmiotu, rzeczywistości naturalnej lub duchowej, obrazu i świata. Wielości są kłączaste i demaskują pseudo-wielości typu drzewiastego"
     • brak punktów, tylko linie: "W kłączu nie ma ani punktów ani pozycji, dających się wskazać w strukturze, w drzewie albo w korzeniu. Są tylko linie. Gdy Glenn Gould przyspiesza wykonanie utworu, nie działa wyłącznie z wirtuozerią – przekształca on punkty muzyczne w linie, pozwala całości się rozrosnąć"
  4. zasada nieznaczącego zerwania "4) Zasada nieznaczącego zerwania: przeciw nazbyt znaczącym przełamaniom, oddzielającym struktury lub przecinającym którąś z nich. "
     • "Kłącze może zostać przerwane czy też rozłupane w dowolnym miejscu, a i tak będzie posuwać się wzdłuż tej lub innej linii, swojej poprzedniej albo innej. Mrówek nie da się pozbyć, ponieważ tworzą one kłącze zwierzęce, które będzie w stanie się odbudować, choćby znaczna jego część uległa zniszczeniu. Każde kłącze zawiera linie segmentacji, wedle których jest uwarstwione, zterytorializowane, zorganizowane, znaczone, połączone itd.; ma jednak również linie deterytorializacji, poprzez które nieprzerwanie uchodzi. W kłączu zerwanie ma miejsce za każdym razem, gdy linie segmentacji eksplodują w linię ujścia – lecz i ona jest częścią kłącza. Linie te nieprzerwanie odnoszą się jedne do drugich. To dlatego nie można nigdy założyć dualizmu lub dychotomii, choćby w zupełnie podstawowej formie dobra i zła"
  5. zasada kartografii
  6. zasada dekakomanii: "5) i 6) Zasada kartografii i dekalkomanii: kłącze nie podlega żadnym wzorcom strukturalnym czy generatywnym. Obca jest mu wszelka idea osi genetycznej i struktury głębokiej."
• Kłącze indyferentne od dobra i zła: "Owszem, perz również jest kłączem. Dobro i zło są jedynie wytworem tymczasowego wyboru, który trzeba będzie powtarzać."
• Podsumowanie, najważniejsze cechy kłącza: "Podsumujmy podstawowe cechy kłącza: w odróżnieniu od drzew i ich korzeni, kłącze łączy dowolny punkt z innym, a żadna z jego właściwości nie odsyła w sposób konieczny do własności tej samej natury; (...) wprowadza ono do gry bardzo różne ustroje znakowe, a nawet stany nieznaków. Kłącze nie daje się sprowadzić ani do Jedna, ani do mnogiego. Nie jest Jednym, które staje się dwoma, ani nawet bezpośrednio trzema, czterema lub pięcioma itd. Nie jest to mnogie wyprowadzone z Jednego ani też mnogie, do którego dodaje się Jedno (n+1). Nie składa się z jednostek, tylko z wymiarów albo raczej kierunków ruchu. Nie ma ani początku, ani końca, lecz zawsze otoczenie [milieu], z którego wyrasta i się wylewa. Ustanawia n-wymiarowe wielości linearne, bez podmiotu ani przedmiotu, ustanowione na płaszczyźnie spójności, gdzie Jedno jest zawsze odejmowane (n–1). Tego typu wielość nie zmienia liczby wymiarów bez zmiany samej natury i przekształcenia siebie. W przeciwieństwie do struktury, która określa się przez zbiór punktów i pozycji, stosunków binarnych między tymi punktami oraz wzajemnie jednoznacznych relacji pomiędzy tymi pozycjami, kłącze składa się wyłącznie z linii: linii segmentacji, stratyfikacji – jako wymiarów; lecz również linii ujścia czy też deterytorializacji (jako wymiaru maksymalnego), podążając wzdłuż której wielość przekształca się i zmienia swoją naturę. Nie należy mieszać tych linii czy zarysów z lineażami typu drzewiastego, jedynie łączącymi poszczególne punkty i pozycje. W przeciwieństwie do drzewa, kłącze nie jest przedmiotem reprodukowania – ani zewnętrznego pod postacią drzewa-obrazu, ani wewnętrznego, jako struktura-drzewo. Kłącze jest antygenealogią. Jest pamięcią krótkotrwałą lub też antypamięcią. Kłącze rozwija się poprzez wariację, ekspansję, podbój, przechwycenie, rozsadę. W odróżnieniu od grafiki, rysunku lub zdjęcia, odwrotnie niż kalki, kłącze odnosi się do mapy, która musi zostać wytworzona, skonstruowana, zawsze dająca się rozmontować, połączyć, odwrócić, zmienić, mająca wiele wejść i wyjść – wraz z liniami ujścia. To kalki są nanoszone na mapę, a nie odwrotnie. Przeciwko systemom centrycznym (nawet policentrycznym), wbrew komunikacji hierarchicznej i przedustawnym połączeniom, kłącze jest systemem acentrycznym, niehierarchicznym i nieznaczącym, pozbawionym Generała, pamięci organizacyjnej i automatu centralnego, def i niowanym wyłącznie poprzez cyrkulację stanów."

Drzewo

• Zwrot ludowy: "W drzewie jest zawsze coś genealogicznego – nie jest to metoda dla ludu. Natomiast metoda typu kłącza może zanalizować język tylko decentrując go na inne wymiary i inne rejestry."
• drzewo: "Wszelka logika drzewa jest logiką kalki i reprodukcji."

Mapa i kalka

• kłącze - mapa, nie kalka: "Całkiem inne jest kłącze – mapa, a nie kalka. Tworzyć mapę, a nie kalkę"
• mapa i kalka: "Jeżeli mapa przeciwstawia się kalce, to dlatego, że jest ona zwrócona całkowicie w stronę eksperymentowania w kontakcie z rzeczywistością. Mapa nie odtwarza nieświadomości zamkniętej w niej samej, lecz ją konstruuje. Przyczynia się ona do łączenia pól, odblokowywania ciał bez organów, ich maksymalnego otwarcia na płaszczyznę spójności. Sama jest częścią kłącza. Mapa jest otwarta, daje się łączyć we wszystkich wymiarach, demontować, odwracać, jest podatna na ciągłe modyfikacje."
• Kłącze to mapa, mapa a kalka: "Może zostać rozdarta, odwrócona, nalepiona na każdą powierzchnię, przerobiona przez jednostkę, grupę, formację społeczną. Można ją narysować na ścianie, uznać za dzieło sztuki, skonstruować jako działanie polityczne albo jako medytację. Wiele wejść – to być może najważniejsza cecha kłącza: w tym sensie nora jest kłączem zwierzęcym, zawierającym niekiedy wyraźne rozróżnienie pomiędzy linią ujścia jako korytarzem umożliwiającym przemieszczanie się i warstwami przeznaczonymi do zamieszkania (por. piżmak). Mapa ma liczne wejścia, w odróżnieniu od kalki, która odsyła zawsze do „tego samego”. Mapa jest kwestią działania, podczas gdy kalka zawsze odsyła do rzekomej „kompetencji”."

Drzewo/korzeń i kłącze

• Drzewo be, kłącze cacy: "Drzewo nas nuży. Nie będziemy już wierzyć w drzewa, w korzenie i korzonki – znosiliśmy je wystarczająco długo. Cała drzewiasta kultura jest na nich oparta, od biologii po językoznawstwo. Wprost przeciwnie: nic nie jest piękne, godne miłości, nic nie jest polityczne prócz podziemnych pędów i korzeni powietrznych, oprócz kłącza i dziko żyjących roślin."
• Pamięć krótkotrwała, pamięć długotrwała – kłącze, drzewo: "Tak więc różnica nie jest wyłącznie ilościowa (...) pamięć krótkotrwała ma charakter kłącza, diagramu, podczas gdy pamięć długotrwała jest drzewiasta i scentralizowana (odcisk, engram, kalka lub zdjęcie)."
• Drzewo = hierarchia: "Systemy drzewiaste są systemami hierarchicznymi, zawierającymi centra znaczenia i subiektywizacji, centralne automaty oraz zorganizowane pamięci."
• Zachodnie myślenie zdominowane przez figurę drzewa: "To ciekawe, jak bardzo drzewo zdominowało zachodnią rzeczywistość i całą zachodnią myśl, od botaniki po biologię i anatomię, ale również gnozeologię, teologię, ontologię, wszelką filozofię...: fundament-korzeń, Grund, roots, fondement"
• Wschód – model kłącza?: "Wschód przedstawia inną figurę, opartą raczej na stosunku ze stepem i ogrodem (w innych wypadkach z pustynią i oazą) niż na lesie i polu; kulturę bulw, działającą w oparciu o fragmentację jednostki; (...) odłożenie na bok, wzięcie w nawias hodowli zamkniętej w ograniczonej przestrzeni albo rozpuszczonej po stepie nomadów. (...) Czyż to nie na Wschodzie, zwłaszcza w Oceanii odnajdujemy model kłączasty, przeciwstawny pod każdym względem zachodniemu modelowi drzewiastemu?"
• Kłącze a drzewo: "Kłącze nie zaczyna się i nie kończy, jest zawsze pośrodku, pomiędzy rzeczami, między-bycie, intermezzo. Drzewo jest rodowodem, kłącze zaś to przymierze, niepowtarzalne przymierze. Drzewo narzuca czasownik „być”, tkanką łączną kłącza jest natomiast „i... i... i...”. W tej koniunkcji jest dość siły, aby wyszarpać i wykorzenić czasownik „być”."

Plateau

• plateau: "Plateau znajduje się zawsze w środku [au milieu] – ani na początku, ani na końcu. Kłącze składa się z plateau"
• Plateau, geneza tej książki: "Nazywamy „plateau” wszelką wielość dającą się połączyć z czymś innym poprzez podziemne i naziemne łodygi, w sposób, który pozwala utworzyć i poszerzyć kłącze. Napisaliśmy tę książkę jako kłącze. Złożyliśmy ją z plateau. Nadaliśmy jej kolistą formę, jednak tylko dla żartu."
• Plateau, cechy: "Każde plateau może być czytane od dowolnego miejsca i powiązane z dowolnym innym"

Pisanie nomadyczne

• Pisanie nomadyczne i kłączaste: "książka Marcela Schwoba, który mnoży opowieści niczym plateau w różnych wymiarach. Książka Andrzejewskiego Bramy raju, złożona z jednego nieprzerwanego zdania, (...) Armanda Farrachi na temat czwartej krucjaty, La dislocation"

Bibliografia

1. Gilles Deleuze, Félix Guattari, Anty-Edyp. Kapitalizm i schizofrenia, przeł. Tomasz Kaszubski, Wydawnictwo Krytyki Politycznej: Warszawa, 2017.
2. Gilles Deleuze, Félix Guattari, Tysiąc plateau, Warszawa 2015.
3. Bertil Malmberg, Nowe drogi w językoznawstwie, tłum. A. Szulc, PWN 1969
4. Gilbert Simondon