Michaił Bachtin

• Michaił Bachtin (1895-1975)

Dostojewski jako twórca powieści polifonicznej

• "Kapitalizm stworzył warunki umożliwiające funkcjonowanie świadomości beznadziejnie samotnej. Dostojewski wydobywa na jaw kłamliwość takiej świadomości, poruszającej się w zamkniętym kole.", Nad nową wersją książki o Dostojewskim, w: ETS, s. 445

• "Dostojewski odkrył dialogową naturę życia społecznego, życia człowieka", Nad nową wersją książki o Dostojewskim, w: ETS, s. 461

• "Mnogość samodzielnych i niespójnych głosów i świadomości, prawdziwa polifonia równorzędnych głosów istotnie stanowi główną właściwość powieści Dostojewskiego", PPD, s. 11

• "Dostojewski jest twórcą powieści polifonicznej", PPD, s. 11

• "(...) zaakceptowanie cudzej świadomości jako pełnoprawnego podmiotu, a nie obiektu stanowi etyczno-religijny postulat określający treść powieści (klęska wyobcowanej świadomości). (...) Akceptacja (lub brak akceptacji) cudzego "ja" przez bohatera - to temat dzieła Dostojewskiego", PPD, s. 11

• "Dostojewski z wielką finezją transponuje tu na plan kompozycji literackiej prawo modulacji - przejścia z jednej tonacji w inną. (...) To właśnie jest punctum contra punctum. To są różne głosy rozwijające w odmienny sposób ten sam temat. To właśnie "wielogłosowość" wyrażająca wielopostaciowość życia i wielorakość przeżyć ludzkich. "Wszystko w życiu jest kontrapunktem, czyli przeciwstawnością"- mówi w swoich Notatkach M. Glinka, jeden z najbardziej ulubionych przez Dostojewskiego kompozytorów"", PPD, s. 66

• "Bohater interesuje Dostojewskiego jako odrębny punkt widzenia, jako spojrzenie na świat i na samego siebie, jako stanowisko człowieka, który poznaje i ocenia siebie i otaczającą go rzeczywistość. Dostojewskiego interesuje nie to, czym bohater jest w świecie, lecz przede wszystkim to, czym jest dla bohatera świat i jego własna osoba", PPD, s. 71-72

• "Już w pierwszym utworze Dostojewskiego ukazana jest jakby mała rewolta bohatera przeciw dotychczasowemu traktowaniu "szarego człowieka" w literaturze, przeciw zaocznemu, wyczerpującemu określaniu go z zewnątrz. Jak wspomnieliśmy, Makar Dziewuszkin przeczytał Szynel Gogola i poczuł się głęboko dotknięty osobiście. Poznał siebie w panu Akakiuszu i oburzył się, że ktoś podpatrzył jego ubóstwo, rozgrzebał i opisał całe jego życie, przydzielił mu definicję raz na zawsze, nie pozostawiwszy żadnych perspektyw.", PPD, s. 88

• "W człowieku zawsze jest coś, co tylko on jeden może odkryć w swobodnym akcie samopoznania i mowy, co nie podlega zaocznej i zewnętrznej definicji", PPD, s. 89

• "Jedna z podstawowych idei, którą wysuwa on w polemice z socjalistami, to właśnie teza, że człowiek nie jest wielkością stałą i do końca wymierną, na której można oprzeć obliczenia dokładne; człowiek jest istotą wolną i dlatego może unieważnić każdą narzuconą mu prawidłowość", PPD, s. 90

• mikrodialog: "wszystkie słowa tu [monolog wewnętrzny Raskolnikowa] są dwugłosowe, w każdym odzywają się głos skłócone. (...) Dialog dotarł do każdego słowa, każde oburzył walką i nadał mu rytm urywany", PPD, s. 113-114

• homofonia: "Homofonia filozoficzna uniemożliwia głębsze wzajemne oddziaływanie różnych świadomości, a więc i głębszy dialog. (...) Wzmocnieniu homofonii myślowej, która rozpowszechniła się na wszystkie sfery życia ideologicznego, sprzyjał w czasach nowożytnych racjonalizm europejski z jego kultem jedynego rozumu, zwłaszcza epoka oświecenia, kiedy to kształtowały się w literaturze europejskiej podstawowe gatunki prozy.", PPD, s. 124

• prototypy Raskolnikowa: Max Stiner, Jedyny i jego własność; Napoleon III, Historia Juliusza Cezara; prototyp Wierchowieńskiego: Sergiusz Nieczajew, Katechizm rewolucjonisty; prototyp Wiersiłowa (Młodzik): Czaadajew, Herzen, PPD, s. 138

• "Fabuła przygodowa łączy się w dziele Dostojewskiego z głęboką i ostrą problematyką, co więcej - cała jest podporządkowana służbie idei. Stawia człowieka w sytuacjach wyjątkowych, prowokujących go i zmuszających do samowyjawienia, powoduje jego zetknięcia i starcia z innymi ludźmi w okolicznościach niezwykłych, zaskakujących - a to w celu wypróbowania idei i człowieka idei, czyli wypróbowywania "człowieka w człowieku"", PPD, s. 162

• jeden z podstawowych chwytów Dostojewskiego: "przerzucanie słów z jednych ust do drugich: pozostają treściowo identyczne, ale zmieniają swój ton i sens ostateczny", PPD, s. 327

• słowo z unikiem: "Unik - to pozostawienie sobie możliwości, by zmienić końcowy, ostateczny sens wypowiedzi", PPD, s. 352

• formuła: "z mądrym człowiekiem to i pogadać ciekawie", PPD, s. 375

• zasada konstrukcyjna dialogów Dostojewskiego: "Wszędzie następuje krzyżowanie się, współbrzmienie lub arytmiczne złączenie replik dialogu jawnego z replikami dialogu wewnętrznego. Wszędzie - pewien całokształt idei, myśli i słów jest wyrażany przez kilka niespójnych głosów, a w każdym brzmi w odmiennej tonacji", PPD, s. 402

Odmiany słowa dwugłosowego

1. "Słowo bezpośrednie skierowane wprost na swój przedmiot, wyrażające ostateczną pozycję myślową mówiącego
2. Słowo uprzedmiotowione (słowo przedstawionej postaci, różne stopnie uprzedmiotowienia)
   1. Z przewagą określoności społecznie typowej
   2. Z przewagą określoności indywidualnie charakterystycznej
3. Słowo nastawione na cudze słowo (dwugłosowe)
   1. Dwugłosowe słowo jednokierunkowe (Przy osłabieniu uprzedmiotowienia słowa te dążą do utożsamienia obu głosów, czyli do pierwszego typu słów)
      1. stylizacja
      2. narracja opowiadacza
      3. nieuprzedmiotowione słowo bohatera, który w pewnej mierze jest nosicielem koncepcji autora
      4. Icherzählung
   2. Dwugłosowe słowo różnokierunkowe (Przy osłabieniu uprzedmiotowienia i przy aktywizacji cudzej myśli słowa te dialogizują się wewnętrznie i dążą do rozszczepienia się na dwa słowa (dwa głosy) typu pierwszego)
      1. parodia ze wszystkimi jej odcieniami
      2. narracja parodystyczna
      3. Icherzählung parodystyczna
      4. słowo parodystyczne przedstawionej postaci
      5. wszelkie formy przekazu słowa cudzego ze zmienionym akcentem
   3. Typ aktywny (odzwierciedlone słowo cudze; tu słowo cudze działa z zewnątrz; możliwe są najrozmaitsze relacje względem cudzego słowa oraz różne stopnie jego deformującego wpływu)
      1. ukryta polemika wewnętrzna
      2. autobiografia i spowiedź, zabarwione polemicznie
      3. wszelkie słowo oglądające się na słowo cudze
      4. replika dialogu
      5. ukryty dialog, PPD, s. 301-302

Literatura skarnawalizowana

• cechy rozpoznawcze gatunków powagi-śmiechu: "Przy całej zewnętrznej pstrokaciźnie, łączy je wszystkie w całość głęboka więź z folklorem karnawałowym. Wszystkie one tchną - w większym lub mniejszym stopniu - swoistym światoodczuciem karnawałowym (...) ", PPD, s. 162

• cechy gatunków powagi-śmiechu:
  1. punkt wyjścia współczesność i aktualność dnia dzisiejszego, PPD, s. 166
  2. nie opierają się na podaniach, lecz na doświadczeniu i swobodnej fikcji, PPD, s. 167
  3. zamierzona różnostylowość i wielogłosowość, rezygnacja z jedności stylu, PPD, s. 167

• karnawał
  1. "synkretyczna forma widowiskowa o charakterze obrzędowym", PPD, s. 187
  2. "widowisko bez rampy, w którym nie ma podziału na wykonawców i widzów", PPD, s. 188
  3. familiaryzacja: "życie na opak", na czas karnawału zawiesza się prawa, zakazy i ograniczenia społeczne, hierarchie i cześć dla prestiżu; swobodny, familiarny stosunek ze wszystkimi; ekscentryczność - wyzwolenie spod presji sytuacji
  4. mezalianse karnawałowe - karnawał zbliża, łączy, jednoczy przeciwieństwo: sanctum i profanum, wzniosłość i pospolitość, mądrość i głupotę
  5. profanacja - karnawałowe bluźnierstwa, odbrązowienia, pomniejszenia, sprośności, PPD, s. 189

Słowo jarmaczne

• język familiarno-jarmarczny: zdrobnienia, przezwiska, żartobliwe obelżywości, poklepywanie po ramieniu, po brzuchu, rozluźnienie etykiety językowej, nieprzywoitości, Słowo jarmarczne, s. 266
• gatunki mowy
  1. przekleństwa w dużych ilościach, długie i złożone, Słowo jarmarczne, s. 266
  2. zaklęcia, przysięgi, Słowo jarmarczne, s. 267
  3. klątwy, obelgi, Słowo jarmarczne, s. 267, 270
  4. gadki, dysputy, farsy, Słowo jarmarczne, s. 267
  5. jarmarczne nawoływania, Słowo jarmarczne, s. 268
  6. groteskowe, jarmarczne pochwały-obelgi, Słowo jarmarczne, s. 269
• tonacja: śmiech karnawałowy
• światopogląd karnawałowy: przejście od starego do nowego, od śmierci do narodzin, odrodzenie, Słowo jarmarczne, s. 269
• nieoficjalność, swoboda: święto głupców, święto osła, Słowo jarmarczne, s. 268
• czas: dni świąt (jarmark w Lyonie: cztery razy w roku po 15 dni), miejsce: plac miejski, Słowo jarmarczne, s. 268
• treść
  1. organy dołu cielesnego, choroby, ułomności, Słowo jarmarczne, s. 270
  2. wesoła materia świata: to co się rodzi, umiera i samo rodzi, pochłania i jest pochłaniane, rośnie, pomnaża się; łono i mogiła, Słowo jarmarczne, s. 270
  3. obrazy biesiadne, zwycięskie spożywanie, parodystyczna trawestacja Ostatniej Wieczerzy, parodia sacra (François Rabelais), Słowo jarmarczne, s. 271
  4. ciało, które spółkuje, wydala, obżera się; organy płciowe, brzuchy, kał, mocz, choroby, nosy, mordy, gestykulacja, Słowo jarmarczne, s. 271
• w języku nieoficjalnym brak określeń neutralnych, zawsze (ambiwalentna) pochwała lub potępienie, Słowo jarmarczne, s. 272
• archaiczna ambiwalencja wszystkich słów i wyrażeń, Słowo jarmarczne, s. 272

Gatunki powagi-śmiechu

• gatunki powagi-śmiechu cechuje "zewnętrzna i wewnętrzna dialogowość w ujęciu ludzkiego życia i ludzkiej myśli", PPD, s. 184
• dialog sokratyczny, elementy:
  1. pojęcie dialogowej natury prawdy przeciwstawionej oficjalnej homofoniczności; prawda nie przebywa w głowie, ale rodzi się między ludźmi (metoda położnicza), PPD, s. 169
  2. dwa podstawowe chwyty: synkreza (zestawienie różnych punktów widzenia na przedmiot) i anakreza (chwyty prowokujące rozmówcę do wypowiedzi), PPD, s. 170
  3. bohaterami dialogu są ideologowie, poszukują i wypróbowują prawdę, PPD, s. 171
  4. dialog niekiedy korzysta z sytuacji fabularnej, np. Apologia: Sokrates stoi w progu, PPD, s. 171
  5. idea łączy się organicznie z obrazem człowieka, obraz idei, PPD, s. 172
  6. "osnowa karnawałowa wiąże go pod pewnymi względami z agonami starożytnej komedii attyckiej. (...) "Ironia sokratyczna" - to zredukowany śmiech karnawałowy", PPD, s. 202

• satyra menippejska, menippea:
  1. geneza: III w.p.n.e., Menippos z Gadary, przywoływany przez Diogenesa Laertiosa; nazwę wprowadził w I w.p.n.e. Warron; autorzy: Antystenes, Heraklit z Pontu, Bion Borystenita znad Dniepru, PPD, s. 173
  2. przykłady: Seneka, Apocolocynthosis (Udynienie); Apulejusz, Metamorfozy; Boecjusz, O pocieszeniu filozofii; Lucylliusz, Horacy; gatunki pokrewne: diatryba, logistoricus, soliloquuium, gatunki aretalogiczne, PPD, s. 174
  3. genologiczne właściwości menippei:
     1. większy udział elementów śmiechu niż w dialogu sokratycznym, PPD, s. 175
     2. wyjątkowa swoboda fabularnej i filozoficznej fikcji, PPD, s. 175
     3. wybujała fantastyka i przygodowość jest umotywowana przez cel ideowy i filozoficzny wypróbowywania prawdy w postaci mędrca, PPD, s. 176
     4. zespolenie fantastyki, elementów mistyczno-religijnych z realizmem spelunkowym, PPD, s. 177
     5. fikcja i fantastyka łączą się z uniwersalizmem filozoficznym i kontemplacyjnym ujęciem świata, a zarazem podjęciem problemów ostatecznych, PPD, s. 177
     6. konstrukcja trójplanowa: ziemia, niebo, piekło (Seneka, Udynienie); "dialogi u progu", "literatura bram niebieskich" (Himmelspforten-Literatur), PPD, s. 178
     7. fantastyka eksperymentalna, np. punkt widzenia na dużej wysokości (Lukian, Ikaromenippos, Warron, Endymion, potem Rabelais, Swift, Wolter, Mikromegas), PPD, s. 179
     8. ukazanie niezwykłych, nienormalnych stanów psychicznych człowieka, eksperymentatorstwo moralno-psychologiczne: szaleństwa, sny, marzycielstwo, rozdwojenie jaźni (Warron, Bimarcus, Markus podwójny), PPD, s. 179-180
     9. epizody skandaliczne, ekscentryczne, niestosowne wypowiedzi, zakłócenia etykietalne i obyczajowe, PPD, s. 180
     10. ostre kontrasty i oksymorony: cnotliwa hetera, wolność w niewoli, cesarz-niewolnik, PPD, s. 181
     11. elementy utopii społecznej, w formie snu lub podróży (Heraklit z Pontu, Arabis), PPD, s. 181
     12. szerokie zastosowanie przytoczeń innych gatunków: nowel, listów, przemówień, mowy potocznej; gatunki te są zwykle sparodiowane, szczególnie partie wierszowe, PPD, s. 181
     13. gatunki-przytoczenia wzmacniają wielostylowość i wielotonacyjność, tu początek bierze dialogowość, PPD, s. 182
     14. gatunek dziennikarski, wrażliwość na aktualne wydarzenia, PPD, s. 182

• diatryba:
  1. "wewnętrznie zdialogizowany gatunek retoryczny", PPD, s. 184, konstruowany w formie rozmowy z osobą nieobecną
  2. twórca: Bion Borystenita
  3. wpływ na kazania apostolskie

• soliloquium:
  1. "W gatunku soliloquium znalazł wyraz wyraz dialogowy stosunek człowieka do siebie", PPD, s. 184, w formie rozmowy z sobą
  2. mistrzowie gatunku: Antystenes, Epiktet, Marek Aureliusz, św. Augustyn.
  3. "wyjawienie człowieka wewnętrznego (...) nie na drodze biernej samoobserwacji, lecz tylko przy aktywnym podejściu dialogowym do siebie, który burzy to naiwnie jednolite wyobrażenie o sobie, na jakim budowano obraz człowieka w epopei, w liryce i w tragedii, PPD, s. 184

• sympozjum:
  1. dialog biesiadny, m. in. dialogi sokratyczne Platona i Ksenofonta; później Menippos, trzy satyry Warrona, elementy u Lukiana i Petroniusza, PPD, s. 185

Tekst

• "Myśl humanistyczna rodzi się jako myśl o cudzych przemyśleniach, aktach woli, manifestacjach, ekspresjach, znakach, za którymi skrywają się bogowie (objawienia), lub ludzie (prawa władców, przepowiednie przodków, anonimowe przypowieści i zagadki itp.). Ściśle naukowa - by tak rzec - rejestracja i krytyka tekstów to zjawisko daleko późniejsze (stanowi ono fundamentalny przełom w refleksji humanistycznej, narodziny podejrzliwości).", Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych, w: ETS, s. 404

• "Zdarzenie życia tekstu, czyli jego prawdziwa istota, zawsze rozgrywa się na pograniczu dwóch świadomości, dwóch podmiotów. (...) Tekst to nie rzecz. Dlatego właśnie niedopuszczalne jest eliminowanie z niego lub neutralizowanie innej świadomości, świadomości odbiorcy", ETS, s. 408

• "Tekst stanowi pierwotny fakt (realność) i punkt wyjścia każdej dyscypliny humanistycznej", ETS, s. 418

• Człowieka poznajemy przez teksty, które wyprodukował: "Obiekt realny - to człowiek w swej socjalnej (społecznej) istocie, wyrażający się poprzez mowę lub inne środki. Czyż można podchodzić do niego oraz do jego życia (pracy, walki itp.) inaczej niż poprzez teksty znakowe, które wytworzył bądź właśnie wytwarza? Czy wolno obserwować go i badać tak, jak zjawisko przyrodnicze, jak rzecz? Fizyczne działania człowieka winny być traktowane jako czyny, przy czym czynów nie wolno ujmować poza ich potencjalną (zrekonstruowaną przez nas) ekspresją znakową (motywy, cele, bodźce, stopnie samowiedzy itp.) (...) Wszędzie mamy do czynienia z tekstem - rzeczywistym lub hipotetycznym - oraz z jego rozumieniem. Badanie przekształca się w zapytywanie, staje się rozmową, tzn. dialogiem.", ETS, s. 418

Estetyka

• forma i treść: "Treść jako to, co nowe, forma jako przekształcona w szablon, skostniała, dawna (znana) treść.", W sprawie metodologii nauk humanistycznych, w: ETS, s. 519

• estetyka: "Działalność estetyczną cechuje nastawienie na materiał", M. Bachtin, Problem treści, materiału i formy w artystycznej twórczości językowej, w: PLiE, s. 11.

• architektonika przedmiotu estetycznego: "Zrozumienie przedmiotu estetycznego w jego czysto artystycznej swoistości, uchwycenie jego struktury, którą dalej będziemy nazywać architektoniką przedmiotu estetycznego — takie jest pierwsze zadanie analizy estetycznej", PLiE, s. 17.

• architektonika a kompozycja: "Formy architektoniczne są formami duchowej i cielesnej wartości człowieka estetycznego, formami natury — jako jego otoczenia, formami zdarzenia w perspektywie osobistej, społecznej, historycznej itp.; wszystkie one są osiągnięciami, realizacjami, niczemu nie służą, lecz spokojnie istnieją dla siebie, stanowiąc formy istnienia estetycznego w jego cechach swoistych. Formy kompozycyjne, organizujące materiał, mają charakter teologiczny, służebny, jak gdyby niespokojny i podlegają czysto technicznej ocenie: do jakiego stopnia adekwatnie wypełniają zadania architektoniczne", PLiE, s. 21.

• treść: "Rzeczywistość poznania i estetycznego czynu, którą przedmiot estetyczny wchłania poznaną już i ocenioną i którą poddaje konkretnej intuicyjnej syntezie, indywidualizuje, konkretyzuje, wydziela i zamyka, czyli wszechstronnie artystycznie formuje za pomocą określonego materiału, nazwiemy — w zgodzie z tradycyjnym użyciem słowa — treścią utworu artystycznego (ściślej — przedmiotu estetycznego)", PLiE, s. 35.

• intertekstualność avant la lettre: "Są utwory, które naprawdę nie dotyczą świata, a tylko słowa "świat" w literackim kontekście, utwory, które rodzą się, żyją i umierają na kartach czasopism, nie kierując się ku niczemu na zewnątrz. Treść poznawczo-etyczną, także dla nich niezbędną jako konstytutywny element utworu artystycznego, biorą nie bezpośrednio ze świata poznania i z etycznej rzeczywistości czynu, lecz z innych utworów artystycznych albo też tworzą ją na ich wzór", PLiE, s. 38.

• konstrukcja hybrydyczna (słowo cudze), PLiE, s. 137., hybrydyzacja, PLiE, s. 202.

• nauki przyrodnicze: "Cały aparat metodologiczny nauk matematycznych i przyrodniczych jest nastawiony na opanowanie rzeczy, niemego przedmiotu, który nie wypowiada się w słowie, niczego o sobie nie mówi. Poznanie nie wiąże się tutaj z otrzymywaniem i interpretacją znaków, znaków pochodzących od samego, poznawanego obiektu.", PLiE, s. 193.

• moment twórczości w aktorstwie: "Estetycznie aktor tworzy wówczas, gdy stwarza z zewnątrz obraz bohatera, w który następnie się przeistoczy, formując go jako całość i to nie wyizolowaną, lecz stanowiącą element całego utworu - dramatu.", ETS, s. 121.

Gatunki mowy

• "Wprawdzie każda poszczególna wypowiedź jest indywidualna, jednakże we wszystkich obszarach zastosowania języka wypracowane zostały specjalne, względnie trwałe typy takich wypowiedzi. Nazywamy je gatunkami mowy.", Problem gatunków mowy, w: ETS, s. 348
• "Wypowiedzi oraz ich typy, tzn. gatunki mowy - to pasy transmisyjne od historii społeczeństwa do historii języka. Żadne nowe zjawisko (fonetyczne, leksykalne, gramatyczne) nie wejdzie do systemu językowego, jeśli nie odbyło długiej, zawiłej drogi gatunkowo-stylistycznych prób i sprawdzianów", ETS, s. 355
• "Gdyby nie istniały gatunki mowy lub gdybyśmy nie opanowali umiejętności posługiwania się nimi, jeśli trzeba by było powoływać je do istnienia dopiero w mówieniu, zaś każdą wypowiedź tworzyć swobodnie, jako pierwszą, to obcowanie językowe byłoby prawie niemożliwe", ETS, s. 374
• de Saussure przeoczył wagę gatunków: "A zatem mówiący dysponuje nie tylko obowiązującym repertuarem form języka ogólnonarodowego (zasobem słów i budową gramatyczną), lecz także narzuconymi mu formami wypowiedzi, tzn. gatunkami mowy (...) Dlatego pojedyncza wypowiedź, przy całej swej niepowtarzalności i twórczym charakterze, w żaden sposób nie da się rozpatrywać jako całkowicie dowolna kombinacja form języka, jak proponuje np. de Saussure", ETS, s. 377
• klasyfikacja
  1. gatunki prymarne (proste)
     1. ustne: replika dialogu, rozkaz wojskowy, polecenie, opowieść
     2. pisemne: list, dziennik, dokumenty służbowe, publicystyka
  2. wtórne (złożone) — powieści, dramaty, rozprawy naukowe, rozbudowane formy publicystyczne

Wypowiedź

• cechy konstytutywne wypowiedzi, Problem gatunków mowy, w: ETS, s. 370
  • zmiana podmiotów mowy
  • zwieńczenie wypowiedzi. Jest wyznaczone przez:
    1. wyczerpanie przedmiotowe i znaczeniowe
    2. zamiar językowy lub językową wolę mówiącego
    3. typowe kompozycyjno-gatunkowe formy zwieńczenia, Problem gatunków mowy, w: ETS, s. 371
• wypowiedź
  1. treść, czyli temat wypowiedzi;
  2. styl, czyli dobór środków leksykalnych oraz gramatycznych;
  3. kompozycja, czyli wewnętrzna budowa wypowiedzi.

Dialogowość

• "Utwór - to ogniwo w procesie obcowania językowego; tak jak replika dialogu, jest on związany z innymi utworami - wypowiedziami: zarówno z tymi, na które odpowiada, jak i z tymi, które nań odpowiadają.", Problem gatunków mowy, w: ETS, s. 369

• "Wypowiedź jest zawsze nasycona odgłosami dialogu", Problem gatunków mowy, w: ETS, s. 392.

• mówiący to nie Adam: "Przedmiot wypowiedzi, cokolwiek by nim było, nie pierwszy raz jest obiektem mowy w niej właśnie i nie pierwszy raz ktoś- ów mówiący - go porusza. Jest on, by tak rzec, już omówiony, przedyskutowany, różnorako naświetlony, krzyżują się w nim i rozchodzą rozmaite punkty widzenia, światopoglądy, tendencje. Mówiący - to nie biblijny Adam, który nadawał imiona dziewiczym, jeszcze nie nazwanym przedmiotom.", Problem gatunków mowy, w: ETS, s. 394.

• wyjaśnienie a rozumienie: "W wyjaśnieniu uczestniczy tylko jedna świadomość, jeden podmiot; w rozumieniu - już dwie świadomości, dwa podmioty. Wyjaśnienie pozbawione jest dialogowych pierwiastków (wyjątek stanowi wyjaśnienie formalno-retoryczne), ponieważ nie można odnosić się dialogowo do przedmiotu. Natomiast rozumienie ma zawsze w jakimś stopniu dialogowy charakter", Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych, w: ETS, s. 414

• "dialogowość - kontrapunkt, Nad nową wersją książki o Dostojewskim, w: ETS, s. 465

• formaliści nie uwzględniali dialogowości: "Problem ustnej narracji w literaturze po raz pierwszy w rosyjskiej krytyce wysunął B. Eichenbaum [Jak jest zrobiony "Płaszcz" Gogola]. Badacz ten interpretuje taką narrację wyłącznie jako nastawienie na ustną formę opowiadania, na słowo mówione, z całą odmiennością jego znamion (...). Nie uwzględnia natomiast wcale, że narracja ustna jest najczęściej nastawiona na cudzą mowę, a dopiero w konsekwencji - na mowę ustną.", PPD, s. 290

Utwór literacki

• "(...) każdy utwór literacki ma wewnętrzny, immanentny charakter socjologiczny. Krzyżują się w nim żywe siły społeczne, a każdy element jego formy jest przeniknięty żywymi społecznymi ocenami. Dlatego nawet w analizie czysto formalnej wszystkie elementy struktury artystycznej należy traktować jako (...) jako szlachetny kamień, którego krawędzie są tak oszlifowane i wygładzone, by mogły załamywać pewne wiązki społecznych ocen, i to załamywać pod określonym kątem", ETS, s. 277.

Styl

• "Stylem nazywamy jedność chwytów stosowanych przy formowaniu i zwieńczeniu bohatera i jego świata oraz uwarunkowanych przez nie sposobów obróbki i przystosowania (immanentnego przezwyciężenia) materiału", ETS, s. 267-268.

Niewspółobecność

• "(...) podstawowy, estetycznie produktywny stosunek autora do bohatera - stosunek intencjonalnej niewspółobecności autora wobec wszelkich wystąpień bohatera", ETS, s. 46.
• "Boskość artysty polega na osiągnięciu absolutnej niewspółobecności", ETS, s. 255.

Słowo cudze

• waga słowa cudzego: "Życiowa waga tematu człowieka mówiącego jest ogromna. Na każdym kroku mamy do czynienia z mową dotyczącą mówiącego i jego słowa. Można wręcz stwierdzić: w życiu mówi się głównie o tym, co mówią inni — przytacza się, wspomina, ocenia, dyskutuje cudze słowa, poglądy, twierdzenia, wiadomości, budzą one oburzenie, domagają się zgody, bywają przedmiotem sporu, można się do nich odwoływać", Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: PLiE, s. 178.

• "w codziennej mowie każdego społecznie aktywnego człowieka co najmniej połowa wypowiedzianych słów to słowa cudze (świadomie traktowane jako cudze), przekazywane w różnym stopniu ściśle i obiektywnie (a raczej — subiektywnie)", Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: PLiE, s. 179.

• "Ironia przeniknęła wszystkie języki nowożytne (szczególnie francuski). Weszła do wszystkich słów i form (zwłaszcza form syntaktycznych, niszcząc, na przykład, wzniosła, "napuszoną" retorykę wypowiedzi). Bywa głośna, bliska śmiechu, niekiedy zaś ledwo ją wyczuwamy, ale jest wszędzie. Człowiek nowożytny nie wieszczy, lecz mówi, to znaczy mówi z zastrzeżeniami.", Nad nową wersją książki o Dostojewskim, w: ETS, s. 445

• heteroglosia

Powieść

• trzy główne rdzenie powieści: epopeiczny, retoryczny i karnawałowy i trzy kierunki rozwoju powieści europejskiej: epicki, retoryczny i karnawałowy, PPD, s. 167-168
• gatunki włączone (do powieści): wyznania, dziennik, opis podróży, biografia, list etc., Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: PLiE, s. 157.

Chronotop

• "Istotne wzajemne powiązanie stosunków czasowych i przestrzennych, przyswojonych artystycznie w literaturze nazwiemy czasoprzestrzenią (chronotopem). Terminu tego używa matematyczne przyrodoznawstwo w ślad za Einsteinem", Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: PLiE, s. 278.

Słowo cudze w powieści

• "słowo jest tutaj przedmiotem i podmiotem sporu, nie może ani naiwnie, ani umownie zapominać o otaczającej je różnojęzyczności", PLiE, s. 171.
• "centralnym problemem stylistyki powieści powinien stać się problem artystycznego przedstawienia języka, problem obrazu języka", PLiE, s. 176.
• "Idea wypróbowywania bohatera i jego słowa jest, być może, główną ideą organizującą powieść", PLiE, s. 237.
• "europejska proza powieściowa rodzi się i wypracowuje w procesie swobodnego (przekształcającego) przekładu cudzych utworów", PLiE, s. 224.

Dwie linie rozwojowe powieści

• dwie linie rozwojowe powieści
  1. pierwsza linia: powieść sofistyczna (jednojęzyczność, jednostylowość),
  2. druga linia: powieść różnojęzyczna i wielostylowa (arcydzieła), Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: PLiE, s. 218, 262.

Pierwsza linia powieści

• przykłady powieści: Amadis z Walii, PLiE, s. 267
• przykłady pisarzy: J.J. Rousseau, Samuel Richardson, PLiE, s. 267
• przykłady gatunków: wysoka rycerska powieść próby, biografia, wyznanie, kaznodziejstwo, wysoka powieść barokowa, PLiE, s. 258; romans dworski, romans pasterski, PLiE, s. 218; powieść sofistyczna, PLiE, s. 221
• pierwsza linia stylistyczna powieści europejskiej, PLiE, s. 221
• jednojęzyczność i jednostylowość, PLiE, s. 221
• powieść to encyklopedia gatunków, nie języków: wprowadza w swój obręb różne gatunki, oczyszczając je z różnojęzyczności, PLiE, s. 263
• styl abstrakcyjny i idealizujący, PLiE, s. 218
• zawiera różne gatunki wtrącone: opowiadanie odautorskie, opowieść postaci, opowieść świadka, opisy krajów, przyrody, miast, osobliwości, dzieł sztuki, rozważania, aforyzmy, opowiadania wtrącone, mowy retoryczne, listy, dialogi, PLiE, s. 219
• powieść pierwszej linii jest zdecentralizowana ideologicznie (jak retoryka "drugiej sofistyki"), PLiE, s. 218

Druga linia powieści

• przykłady powieści: Gargantua i Pantagruel, PLiE, s. 267, Don Kichot, PLiE, s. 261; Simplicissimus, s. PLiE, s. 267
• przykłady pisarzy: Charles Sorel, Paul Scarron, Henry Fielding, Laurence Stern, Jean Paul, PLiE, s. 267
• przykłady gatunków: powieść łotrzykowska, PLiE, s. 258; parodie eposu, nowela satyryczna, PLiE, s. 267
• różnojęzyczność i wielostylowość, PLiE, s. 221
• Przedstawia wielość języków epoki, wprowadza gatunki nie po to, aby je uszlachetnić literacko, ale po to, aby użyć języka nieliterackiego, PLiE, s. 263
• postulat drugiej linii: "powieść powinna być pełnym i wszechstronnym odbiciem epoki" ---> powieść powinna reprezentować wszystkie społeczno-ideologiczne głosy epoki, wszystkie liczące się języki epoki; powieść to mikrokosmos różnojęzycznej mowy, PLiE, s. 263-264
• zamiast kategorii literackości samokrytyka słowa powieściowego: "Samokrytyka słowa stanowi istotną cechę gatunkową powieści", PLiE, s. 265
• przedmiot krytyki: stosunek słowa do rzeczywistości, pretensje powieści do wiernego przedstawiania rzeczywistości, do władzy nad rzeczywistością i jej zastępowania, PLiE, s. 265
• dwa typy samokrytyki słowa powieściowego: "człowiek literacki" (Don Kichot, Pani Bovary) i "powieść o powieści" (Tristram Shandy), PLiE, s. 268.
• od XIX w. cechy drugiej linii stają właściwościami konstytutywnymi powieści jako gatunku, PLiE, s. 267

Powieść łotrzykowska

• Żywot łazika z Tormesu; Przypadki Idziego Blasa, PLiE, s. 259
• bohater powieści łotrzykowskiej: przeciwieństwo bohatera powieści próby; niczemu nie jest wierny, wszystko zdradza, jest wierny swemu antypatetycznemu sceptycyzmowi, PLiE, s. 260
• łotrzyk/sowizdrzał to nowa koncepcja osobowości człowieka, ani retoryczna, ani religijna, PLiE, s. 261

Oszust, błazen, głupiec

• oszust
  1. wesołe oszustwo (oddolne)
  2. patetyczne kłamstwo (oficjalne), PLiE, s. 252
• oszust szydzi z kłamstwa: okłamywanie kłamców, PLiE, s. 252
• głupiec, PLiE, s. 253
  1. prawdziwy prostak
  2. maska oszusta
• postać głupca wprowadza efekt obcości i niezrozumienia świata (Tołstoj; Kandyd Woltera), PLiE, s. 253
• wesołe oszustwo łotrzyka i głupota to odpowiedzi na patos i powagę, PLiE, s. 256
• błazen to oszust wkładający maskę głupca, PLiE, s. 256
• trzy kategorie dialogowe organizujące różnojęzyczność pierwszych powieści:
  1. wesołe oszustwo łotrzyka
  2. błazeńskie złośliwe parodiowanie wysokich języków
  3. naiwne ich niezrozumienie przez głupca, PLiE, s. 256
• u kołyski nowożytnej powieści europejskiej czuwali oszust, błazen i głupiec, PLiE, s. 257.

Typy świadomości biograficznej (z "Autor i bohater w działalności estetycznej" (1920-1923))

• awanturniczo-heroiczny (Odrodzenie, Romantyzm, nietzcheanizm)
  • wola stania się bohaterem
  • pragnienie pozyskania miłości
  • dążenie do przeżywania fabularności życia
• społeczno-obyczajowy (sentymentalizm, częściowo realizm)
  • dobre imię
  • rodzina
  • codzienność, M. Bachtin, Autor i bohater w działalności estetycznej, w: jego, Estetyka twórczości słownej, s. 214-222

Typologia powieści (z "Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści" (1937-1938))

• trzy typy powieści antycznej:
  • "przygodowa powieść próby" (Historia etiopska, Helidora, Leukippe i Kleistofont Tacjusza, Chareas i Kallirroe Charitona, Historia efezyjska Ksenofonta z Efezu, Dafnis i Chloe Longosa), Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: PLiE, s. 281.
    • „Młot zdarzeń niczego nie rozbija i niczego nie wykuwa — sprawdza jedynie trwałość gotowego produktu" PLiE, s. 305
  • powieść przygodowo-obyczajowa (Satyryki Petroniusza, Złoty osioł Apulejusza), PLiE, s. 310.
    • czas w powieści przygodowej obyczajowej, PLiE, s. 316
    • czas obyczajowy: istotna i nieodwracalna całość, PLiE, s. 320
    • czas codziennego życia, utożsamienie wędrówki i drogi życiowej PLiE, s. 321
  • powieść biograficzna: typ platoński (Apologia Sokratesa, Fedon), typ retoryczny (enkomion, Isokrates), PLiE, s. 333-334.

Klasyfikacja powieści (z "Powieść wychowawcza i jej znaczenie w historii realizmu (1936-1938))

• Powieść wędrówek: Petroniusz, Sympozjaon; Apulejusz, Złoty osioł, Michaił Bachtin, Powieść wychowawcza i jej znaczenie w historii realizmu, w: ETS, s. 285.
• Powieść próby
  • powieść grecka
  • żywoty męczenników (hagiografia)
  • średniowieczny romans rycerski
  • powieść barokowa
    • powieść awanturniczo-heroiczna (p. grozy, p. gotycka)
    • powieść sentymentalna
• powieść biograficzna, ETS, s. 294 i n.
  • warianty naiwny (dawny)
  • wyznanie
  • żywot
  • powieść rodzinno-biograficzna (Tom Jones), ETS, s. 297.

Powieść próby

• Fabuła: odstępstwo od normalnego biegu życia (powieść grecka przedstawia perypetie między zaręczynami i ślubem), ETS, s. 291.
• Czas: pozbawiony rzeczywistej ciągłości biograficznej (wyjątkowa rola przypadku)
  • czas awanturniczy - wyłączony z historii i biografii, ETS, s. 292
  • czas bajkowy (powieść rycerska, wpływy Wschodu) - naruszenie normalnych kategorii temporalnych (w okamgnieniu upływa wiele lat)
• Świat przedstawiony - inaczej niż w powieści wędrówek stanowi jedynie tło dla postaci bohatera; ciekawy jedynie na prawach egzotyki; między bohaterem a światem brak wzajemnego oddziaływania, bohater nie zmienia świata, ani świat bohatera (Stendal, Balzac, Dostojewski, Zola (próba biologicznego dostosowania się), przydatności życiowej twórcy (Künstrlerroman)), ETS, s. 293-294

Powieść biograficzna

• Geneza: antyczne biografie i autobiografie, wyznania (św. Augustyn)
• Fabuła: nie odstępstwa, ale typowe wydarzenia życiowe: narodziny, dzieciństwo, lata nauki, ślub, praca, czyny, śmierć
• Bohater: w czystej powieści biograficznej pozostaje niezmienny, bywa że zachodzi przemiana duchowa na wzór żywotów świętych, ETS, s. 295; zanika heroizacja (poza żywotami świętych); bohater posiada pozytywną charakterystykę; nie poddaje się on sprawdzianom, ale dąży do określonych rezultatów
• Czas: czas biograficzny w odróżnieniu od awanturniczego i bajkowego jest w pełni realny, ograniczony, niepowtarzalny, nieodwracalny; wpisany w czas historyczny, operuje pojęciem pokolenia oraz pokoleniowych związków
• Świat przedstawiony: nie jest już tłem; bohater wchodzi w istotne relacje ze światem, przez co przezwyciężone zostaje naturalistyczne rozdrobnienie typowe dla powieści wędrówek oraz abstrakcyjna egzotyka powieści próby; czas historyczny pozwala na realistyczną reprezentację epoki, ETS, s. 297

Powieść wychowawcza (rozwojowa)

• Nazwa: "powieść wychowawcza", Erziehungsroman, Bildungsroman, ETS, s. 298; powieść o dojrzewaniu człowieka, ETS, s. 301
• Przykłady: Ksenofont, Cyropaedia; Wolfram von Eschenbach, Parzival; Grimmelshausen, Simplicissimus; Fenelog, Telemak; Rousseau, Emil; Wieland, Agaton; Wezel, Lebensgeschichte Tobias Knaut's des Weisen; Hippel, Lebenslaufe nach aufsteigender Linie nebst Beilagan; Goethe, Wilhelm Meister; Jean Paul, Tytan; Dickens, David Cofferfield; Raabe, Głodowy postor; Godfryd Keller, Zielony Henryk; Pontoppidan, W czepku urodzony; Tołstoj, Dzieciństwo, Lata chłopięce, Młodość; Gonczarow, Zwykła historia, Obłomow; Romain Rolland, Jan Krzysztof; Tomasz Mann, Buddenbrokowie, Czarodziejska góra; Fielding, Tom Jones; Thackerey, Targowisko próżności, ETS, s. 299
• Geneza: 2. poł. XVIII w., ETS, s. 298
• Fabuła: przemiany bohatera zyskują znaczenie fabularne, ETS, s. 301
• Bohater: człowiek dojrzewający, ETS, s. 301
• typy powieści biograficznej wg czasu:
  1. czas czysto cykliczny: sielanki, regionalizm, Heimatkunst, Hippel, Jean Paul, Tołstoj, ETS, s. 302
  2. cykliczność w powiązaniu z rozwojem życia od młodzieńczego idealizmu do praktycznej dojrzałości, doświadczenie jako szkoła, Wieland, Wezel, Keller, ETS, s. 302; powieść o dojrzewaniu sensu stricte, ETS, s. 305
  3. biografia (autobiografia) - brak cykliczności, los człowieka jest indywidualny i niepowtarzalny, Tom Jones, Dawid Copperfield, ETS, s. 303
  4. powieść dydaktyczno-pedagogiczna: Cyropedia, Telemak, Emil, elementy u Goethego i Rabelaisa, ETS, s. 303
  5. typ realistyczny: połączenia czasu biografii i historii, człowiek kształtuje się razem ze światem, na pograniczu dwóch epok; Gargantua i Pantagruel, Simplicissmus, Wilhelm Meister, ETS, s. 303

Bibliografia

1. Problemy poetyki Dostojewskiego, 1929
2. Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, 1965
3. Problemy literatury i estetyki, 1975
4. Estetyka twórczości słownej, 1979

Przekłady

1. Michaił Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, przeł. Natalia Modzelewska, PIW: Warszawa 1970 (PPD)
2. Michaił Bachtin, Twórczość Franciszka Rabelais'go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przeł. A.i A. Goreniowie, Kraków 1975.
3. Michaił Bachtin, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982 (PLiE)
   1. Michaił Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Czytelnik: Warszawa 1982.
   2. Michaił Bachtin, Słowo w powieści, w: jego, Problemy literatury i estetyki, przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982.
4. Michaił Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. Danuta Ulicka, PIW: Warszawa 1986 (ETS)
   1. Michaił Bachtin, Problem gatunków mowy, w: jego, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986; lub: w: Teorie literatury XX wieku. Antologia, red. A. Burzyńska, M. P. Markowski, Kraków 2007.
5. Michaił Bachtin, Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych. Próba analizy filozo­ficznej

Opracowania

1. R. Bracht Branham, Inventing the Novel: The Bakhtinian Model, 2019.
2. Hoy Mikita: Bakhtin and popular culture, The Johns Hopkins University Press, 1992.
3. Stoff A., Skubaczewska-Pniewska A. (red.): Teoria karnawalizacji. Konteksty i interpretacje, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu M. Kopernika
4. B. Żyłko, Śmiech według Bachtina, "Punkt po Punkcie" 2005, z. 6. (Bachtin-satanista)