Radek Rak

Baśń o wężowym sercu

• zniesienie pańszczyzny z Zachodu: "W Czechach chłopi są opodatkowani"
• koszmar lektur szkolnych: "Zaiste – pisał pan Nikodem – jeśli spełnią się te nieprawdopodobne koncepcje, o których prawi Twój mandatariusz Loza, i wprowadzony zostanie obowiązek uczęszczania do szkół nawet przez najparszywsze chłopstwo, trzeba będzie wprowadzić listę obowiązkowych lektur, z nieszczęsnym Werterem na czele, aby im one szkoły do cna obrzydły i aby tępa chamska masa po ich przeczytaniu ze szczętem zgłupiała."
• katolicyzm: "A i to nie zawsze, bo gdy człowiek jest wyspowiadany i ma łaskę od Boga, to żadne ciemne siły ruszyć go nie mogą, nigdy i nigdzie, jeżeli sam na to nie pozwoli — wyjaśnia Sława. — Takie są czartowskie prawa z samego początku czasów"
• hegemon wobec Ukrainy: "ci Rusini, czy tam Ukraińcy, to wciąż tylko dzieci"
• dziedzic nie wie, że ściągał podatki: "Jaki znowu kminek?"
• Szela chce być panem:

"I wtedy Szela pojął, czego pragnie.
- Chcę zostać panem"

• Szela - podmienione dziecko Króla Węża
• monoteizm: "przyszedł prawdziwy Bóg"
• Rozluźnienie pańszczyzny: "Gdy kończy, wstają jaśniepan Wiktoryn Bogusz i powiadają, że kijów za karę nie będzie, że on uzdrowisko stawia w Latoszynie koło Emaus i że jeżeli kto ma jakie obowiązania, niech się zgłosi do pracy przy budowie. Nadto każdemu ochotnikowi darowane będą wszelkie dobrowolne prace dworskie, a i zapłatę otrzyma godziwą, nadto zaś przy robocie strawę dwa razy dnia. Szmer podnosi się w izbie – tego nikt się nie spodziewał. Iście u tych wód coś się z panem Wiktorynem stało dobrego, że aż strach."
• Rola Kajzera:

"Szela w śmiech, gromki śmiech, Szela śmieje się za trzech.
- A to dobre, a to sprytne, mówi, dać to chłopom, co już słowem cysarskim dawno mają przyrzeczone"

• Zniesienie pańszczyzny: "Pan Bogdan ostrożnie rozwija opatrzony habsburskim orłem dokument i gromkim głosem odczytuje, że w imieniu Jego Miłości Kajzera oraz mocą i powagą urzędu Gubernatora Galicji i Lodomerii unieważnia się wszelkie tegoroczne należności pańszczyźniane, z uwagi na klęski, plagi i nieurodzaje, które tej wiosny spadły na Galileję. Nadto przestrzega się włościan, by wichrzycielom żadnym wiary nie dawali i nie odstępowali Kajzera, który jest obrońcą ich i przyjacielem; że najwięksi wrogowie Monarchii, Polak i Moskal, knują społem, jak tu w Galileji powstanie wywołać, a może i krew włościańską przelać."
• los chama: "Bo cham przez całe życie musi udawać, że jak go chłoszczą, to wcale nie jest żadna chłosta, jeno głaskanie."
• rewolucja: "Zwyczajnie się chamy zwiedziały, że Szela wziął odwet na Boguszach i że cyrkuł nie robi nic. Tedy wolno panów bić. A do dworu, nie obraźcie się, każdy cham ma urazy, krzywdy i rany od pokoleń niewylizane"
• rewolucja przyczyny: "Za niesprawiedliwie liczoną pańszczyznę, za kupowanie i sprzedawanie ludzi, jakby byli bydłem albo kurami, za nieuznawanie dawnych przywilejów, za gwałcenie dziewek, za palenie chałup tym, co posłali dzieci do szkoły, za zakaz wędrowania poza własną wieś, za podatki od kminku, grzybów i jagód, które każdemu winny się należeć darmo jak woda, bo nikt ich przecież w lesie nie sadził, a już na pewno nie panowie…"
• Żyd skąpy: "Abram ze skąpstwa nie zatrudniał nikogo do pomocy."
• Żyd zdrajca: "Wziąłeś srebrniki"
• Szela: najpierw panowie, potem Żydzi: "Skończymy z panami, to i na was, Żydy, przyjdzie pora."
• Rewolucja sprowokowana przez Austrię: "Chcieli dowiedzieć się, czy to prawda, że starosta Breinl płaci za polskie trupy."
• Wozy wożą trupy: "Gościniec ciemniał od wozów. Przybywały ze wschodu i południa, parę z północy i kilka również z zachodu. Wiozły przeważnie trupy, choć trafił się jeden spod Dąbrowy cały wypełniony jedynie pańskimi głowami; leżały równo poukładane w stosy, jakby to nie były głowy ludzkie, lecz kapuściane."
• Szela został panem: "Mówiono, że stworzył władztwo w dolinie Wisłoki, że sam obwołał się chamskim królem, że nie musi już słuchać ani pana, ani księdza, ani Boga, ba – nawet samego Kajzera słuchać nie musi. A jeśli pełni wolę tego ostatniego, to dlatego tylko, że chce. Pobierał ponoć myto na drodze między Pilznem a Jasłem i stworzył własne wojsko, by strzegło jego ludu"
• Syn Szeli pedofil: "Mówiło się, że pułkownik ma za żonę prawdziwą polską panią – dziesięcioletnią bo dziesięcioletnią, ale jednak", por. KuKluxKlan, obrona bialych"
• Głęboki monoteizm: "zwieńczonych kopułami świątyniach modlą się do innego Boga."

Poslowie

• pańszczyzna - 3 dni/rok???: "Pod koniec XVIII stulecia wymiar pańszczyzny określony został na trzy dni w roku"
• stereotypy - alkoholizm: "Dużym problemem występującym na galicyjskiej wsi był powszechny pośród chłopów alkoholizm"
• stereotpy - ludowy antysemityzm: "Chłop zbiera, Pan przepuszcza, a Żyd zyskuje”
• Głód - kanibalizm: "Głód był tak wielki, że zdarzały się przypadki kanibalizmu, a w […] Buchcicach, gdy matka poszła coś wyżebrać i ukraść dla umierających z głodu dzieci, jedno z dzieci skonało, a rodzeństwo ciało braciszka pokrajało i ugotowało w garnku. Matka powróciwszy dzieliła się tą strawą"
• stereotypy - jedzenie dzieci: "Dochodziło nawet do celowego zabijania dzieci, a następnie spożywania ich przez pozostałych członków rodziny"
• Powtarzanie plotek: "Według nie do końca potwierdzonych źródłowo informacji 18 lutego 1846 roku miał powiedzieć Szeli: „Szel. Daje Ci nieograniczoną władzę robienia w tych wsiach, co Ci się będzie zdawać […] masz 24 godziny na rozkaz kazać zabijać, mordować, rabować, po tym czasie obcinać ręce, nogi i żywcem do cyrkułu przystawić"
• chłopski terror
• chłopskie bandy: "Chłopskie bandy krążyły po okolicach i plądrowały nie tylko szlacheckie majątki, lecz także domy należące do innych włościan oraz pomniejsze miasteczka"
• chłopska przemoc: "Do dworów wdzierano się pod pozorem poszukiwania powstańców i ukrytej broni"
• chłopi niszczą ksiązki: "Ze szczególnym upodobaniem niszczono zwłaszcza znajdujące się w dworach biblioteki"
• chłopska anarchia i przemoc: "Na znacznych obszarach zachodniej Galicji zapanował chaos i szerzyła się anarchia. Dopuszczano się przy tym gwałtów i mordów."
• chłopskie okrucieństwo: "Zapisane na kartach kronik, w relacjach prasowych oraz wspomnieniach opisy chłopskiego okrucieństwa nawet dzisiaj wywołują przerażenie."
• austriacki orzel:"W Bobrownikach na prowadzącej do siedziby bramie umieszczono austriackiego orła, co uchroniło dwór przed przygotowywanym atakiem."
• uwłaszczenie zniszczylo gospodarczo szlachte: "Zniszczona gospodarczo (uwłaszczenie chłopów na terenie Galicji zostało ostatecznie przeprowadzone w 1848 roku) i mentalnie upokorzona szlachta"
• dzieki inteligencji udalo sie pogodzic: "Poczucie wzajemnej obcości obu grup było niezwykle silne i dopiero na przełomie XIX i XX wieku, dzięki działalności społecznej i kulturotwórczej inteligencji oraz wzrostowi świadomości narodowej rzesz chłopskich, udało się wzajemnie porozumieć."

Bibliografia

• Radek Rak, Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli, Warszawa 2019.