Tekst kultury

Тексты культуры. Cпецифика интерпретации

Pojęcie tekstu kultury w kulturologii

• tekst: spójna znaczeniowo i sformułowana gramatycznie wypowiedź, niezbędny element pola kultury, uniwersalny mechanizm produkcji znaczenia, s. 26
• tekst kultury - całościowa wypowiedź o kulturze, specyficzna charakterystyka danej kultury we wzajemnym odniesieniu jej powiązań, s. 26
• tekst wizualny: podsystem tekstu kultury
• artefakt: ujawnia to, co w kulturze jednostkowe, s. 26
• tekst kultury a tekst kulturowy, s. 29
  • tekst kultury: dana historyczna (ogólnie)
  • tekst kulturowy: forma kulturowa (szczególnie)
• tekst kultury
  • "Zbiór wielu tekstów pozostających w złożonych relacjach, reprezentujących treść wartościowo-semantyczną w obrębie tej samej epoki historycznej, jest tekstem kultury", s. 29
  • "Każdy pojedynczy tekst można uznać za niezależny i określić jako tekst kulturowym.", s. 29-30
  • "Artefakt to mikrojednostka tekstu kultury", s. 30
• Bachtin: tekst jako dialog
• tekst wg Łotmana: "złożone urządzenie, które przechowuje wiele kodów, jest w stanie przekształcić otrzymane wiadomości i generować nowe, jako generator informacji o cechach osobowości intelektualnej", s. 34
• tekst kultury: "Tekst kultury nie jest pojęciem abstrakcyjnym, ale tekstem-obrazem, który poprzez zrozumienie jednego podmiotu zostaje przedstawiony percepcji drugiego. O odległej od teraźniejszości przeszłości historycznej człowiek najczęściej dowiaduje się pośrednio – poprzez przekaz przekazany mu przez inny podmiot. W naszym opracowaniu tekst kultury pełni rolę pojęcia, które określa relacje między kulturą jako całością a podmiotem, który ją postrzega w warunkach XXI wieku.", s. 35
• definicja tekstu kultury: "nieliniowy ciąg symboli składających się na całościową wypowiedź podmiotu o kulturze; tekst kultury ma treść, ma semantyczną kompletność i jest odzwierciedleniem skumulowanego doświadczenia społeczno-kulturowego tworzenia i przekładania znaczeń i wartości kultury, znaczących w jednym kontinuum czasoprzestrzennym i nabierających aktualności w innych.", s. 36
• znaczenie kulturowe: "Znaczenie kulturowe to potencjał informacyjny odzwierciedlający sposób życia i kulturę, pozwalający podmiotowi pojąć i zrozumieć otaczający go świat oraz swoją w nim rolę. Zrozumienie kulturowego znaczenia danej epoki pozwala zastanowić się, w jaki sposób odbywa się „uchwycenie” obrazu kultury i jego odciśnięcie w określonych formach (werbalnych i widzialnych).", s. 38
• funkcje tekstów kultury
  • komunikacyjna, s. 72
  • nadawcza, s. 73
  • przechowywanie i generowania znaczeń, s. 73

Historyczne typy tekstów kultury

• McLuhan: dopiśmienne (niepiśmienne), piśmienne (książkowe), ekranowe (informacyjne), s. 81-82
• klasyfikacja: geografia, chronologia, narodowość, s. 82
• trzy typy tekstów kultury: tradycyjny, industrialny, postindustrialny (współczesny), s. 83
  1. tekst kultury tradycyjnej (prehistoria, antyk, średniowiecze): synkretyzm, myślenie mitologiczne/religijne; kultura narodowa, epos
  2. tekst kultury przemysłowej/industrialnej (nowożytność): racjonalizm, systematyczność, encyklopedyzm, komplikujące się praktyki reprezentacji rzeczywistości, przewrót techniczny i jego wpływ na sztukę
  3. tekst kultury postindustrialnej (czasy najnowsze, współczesność), poszukiwanie przez człowieka swego miejsca, przesycenie techniką i mediami informacyjnymi, reprezentacja rzeczywistości zglobalizowanej, s. 83

Культурологический потенциал категории «текст культуры»

• definicja tekstu kultury: "Tekst kultury należy rozpatrywać przede wszystkim jako system dynamiczny, podlegający ciągłym zmianom, gdyż jest on odzwierciedleniem całości społeczno-kulturowego doświadczenia tworzenia i przekładania znaczeń i wartości kultury, znaczących w jednym kontinuum czasoprzestrzennym i nabierających znaczenia w innym.", s. 27
• tekst kultury powstaje na podstawie języka kultury, w który "mówi", s. 28
• dialektyczny charakter tekstu kultury: "Każdy tekst kultury ma charakter dialektyczny. Z jednej strony jest wyjątkowy ze względu na swoją niepowtarzalność oraz kontekstualne i indywidualne znaczenie. Z drugiej strony tekst kultury niesie ze sobą twórczo aktywną zasadę, która ze swej natury nie jest systemem zamkniętym, samowystarczalnym. Tekst jest czytany przez osobę, rozumiany i przekazywany w środowisku społeczno-kulturowym.", s. 29
• funkcje tekstów kultury, uniwersalne i specjalne: informacyjna, komunikacyjna, przekazu, przechowywania i powiększania znaczeń, s. 29
• otwartość/zamkniętość tekstów kultury: otwarte - tworzą nowe znaczenia, zamknięte - przechowują znaczenia, s. 30
• zasady interpretacji tekstów kultury, s. 84-85:
  • ustalenie metody utrwalania znaczeń i doświadczenia społeczno-kulturowego (myślenie vs. obraz)
  • określenie układu współrzędnych znaczeń i wartości charakterystycznych dla danej formy myślenia (góra-dół, niebo-ziemia, duch-ciało, życie-śmierć, dobro-zło)
  • określenie miejsca człowieka i jego roli
  • znaczenia i wartości w formach wizualnych

Nauka o kulturze i semiotyka

• "Tekstem kultury jest uporządkowane następstwo dowolnych znaków, byle tylko należały do jednego systemu znakowego, którym rządzą określone reguły łączenia i zastępowania poszczególnych znaków, określone reguły kodowania.", s. 77

Poetyka mediów

• poetyka staje się teorią tekstu kultury, s. 43

Czytanie tekstów kultury

• "czytanie" tekstów kultury: lingwistyczny wzorzec w traktowaniu obrazu i słowa (tekstu wizualnego, muzycznego, literackiego), s. 9
• nawiązanie starej idei korespondencji sztuk
• interpretacja - obiektywny sens tekstu kultury, s. 9
• interpretacja a użycie (U. Eco), s. 9
• ut pictura poesis, s. 10

Postać literacka jako tekst kultury

• semiotycy radzieccy (funkcjonalizm) - analiza znaczenia tekstów kultury, generatywiści - uniwersalne zasady produkcji tekstów, s. 8-9
• Łotman: redukcja zdarzenia do struktury, s. 9
• badania generatywistyczne nie pozwalają dotrzeć do sensów elementarnych kultury i opisać jej specyfiki, lepiej tu nadaje się funkcjonalizm, s. 9
• generatywizm jest ahistoryczny, s. 10
• orientacja funkcjonalna również zakłada pewną stabilność kultury, gdyż rozpatruje ją jako strukturę (Żółkiewski: systemy kultury), s. 10
• świat przedstawiony dzieła literackiego: szczególny kod dzieła literackiego, s. 15
• w dziele literackim kody niewerbalne (marszczenie brwi) są przekładane na język naturalny, s. 17
• świat przedstawiony to model rzeczywistości pozaliterackiej; składają się nań, s. 19:
  • podmioty wyposażone w aparycję, role, cechy, zdolności, atrybuty
  • przedmioty - wyglądy, właściwości, funkcje
• relacje międzypodmiotowe: mentalne, werbalne, pozawerbalne, s. 20
• Łotman: kultury nastawiona na reguły i kultury nastawione na teksty, s. 21
• oznaki i znaki, s. 22
• Pierre Guiraud: protokoły, rytuały, mody, gry, s. 22
• konsekwencja przedmiotowa, s. 29
• antropologia literatury, s. 33

O możliwościach analizy tekstu jako pewnego typu sygnału

• definicja tekstu, s. 115-116
  • komunikat utrwalony w przestrzeni, zachowuje fizyczną niezmienność (odnosi się do czynności)
  • utrwalenie nieprzypadkowe i świadome (odnosi się do subiektu/podmiotu)
    • tekst jest zrozumiały (odnosi się do obiektu/odbiorcy)
• analogia do schematu deskryptywistów: subiekt-czynność-obiekt, s. 116
• tekst powstaje w subiektywnej sytuacji komunikacyjnej, która się wiąże z funkcją tekstu, s. 117
• tekst jest odbierany w wielu obiektywnych sytuacjach, s. 117
• tekst jest aktem zachowania się/działania (a raczej jego rezultatem) - "zachowanie tekstowe", s. 119
• czas i przestrzeń w procesie przekazywania tekstu (list vs. notatka), s. 119-120
• obiekt/odbiorca: list - określony, informacja prasowa - nieokreślony, s. 120
• funkcja mnemoniczna: komunikat przeznaczony do przekazania w czasie, przestrzeń zerowa, s. 122
• funkcja przestrzenna: komunikat przeznaczony do przekazania w przestrzeni (por. Innis)
• 16 typów funkcji tekstów, s. 122
• tekst literacki: nieokreśloność czasu komunikatu (ponadczasowość literatury), s. 124

Tekst i funkcja

• tekst, s. 100
  • utrwalenie
  • zdolność do funkcjonowania jako pojęcie elementarne
• funkcja: rola społeczna, zdolność do zaspokajania potrzeb społecznych
• tekst, funkcja tekstu, kultura
  1. kultura to całokształt tekstów, funkcja to metatekst; funkcja powyżej tekstu
  2. kultura to całokształt funkcji, tekst to pochodna funkcji; funkcja i tekst na tym samym poziomie
• kulturowe pojęcie tekstu vs lingwistyczne pojęcie tekstu, s. 101
  • kulturowe pojęcie tekstu (tekst kulturowy)
    • nie każda wypowiedź jest tekstem
    • w kulturze pisma wypowiedź ustna nie jest tekstem
    • w kulturze pisma tekstem jest przekaz godny zapisania (prestiż słowa pisanego, słowa wyryte w kamieniu)
• tekst w kulturze przedpiśmiennej to naddatek organizacji: przysłowie, aforyzm, s. 102
• Gdy wypowiedź uznawana jest za tekst, przypisuje się jej cechę prawdziwości, s. 104
• Teksty danej kultury reprezentują jej punkt widzenia na prawdę
• opozycje: tekst/nie-tekst, prawda/nie-prawda
• dwa typy kultur ze względu na stosunek do samej siebie, s. 104-105:
  • kultury typu zamkniętego (kultura tekstowa)
    • historia to zatracanie pełni, "pełnego tekstu", który kiedyś istniał (np. buddyzm tybetański)
    • tekst jest znaczący (święty), bo jest tekstem
    • absolutyzacja przepowiedni (eschatologia)
  • kultury typu niezamkniętego (kultura funkcjonalna)
    • powstała z niczego, pełnię prawdy osiągnie w przyszłości
    • tekst jest znaczący, bo posiada sens i wartość funkcjonalną
    • absolutyzacja doświadczenia historycznego
• "Z punktu widzenia badań nad kulturą istnieją tylko takie przekazy, które są tekstami. Wszystkie pozostałe jak gdyby nie istnieją i nie są przez badacza uwzględniane. W tym sensie wolno powiedzieć, że kultura jest całokształtem tekstów lub tekstem o skomplikowanej budowie.", s. 105
• heretyk nie widzi w krzyżu tekstu sakralnego, a tylko narzędzie tortur (Bóg powinien nienawidzić krzyża, bo zabito nim jego syna) , s. 106
• teksty sakralne nie muszą być zrozumiałe (starocerkiewnosłowiański), bo są elementem kodu semiotycznego kultury, s. 106
  • przepowiednie Pytii, proroków, wróżek, kazania kapłańskie, rady lekarskie, prawa i instrukcje społeczne powinny być niezrozumiałe i podlegać interpretacji, s. 107
  • interpretatorzy: kapłani, księże, tłumacze, krytycy sztuki
• kultury o budowie paradygmatycznej i syntagmatycznej, s. 108
  • kultura o budowie paradygmatycznej - jednolita hierarchia tekstów o narastającej semiotyce tekstowej, na szczycie tekst najbardziej "święty"
  • kultura o budowie syntagmatycznej - zbiór równorzędnych tekstów obejmujących różne aspekty rzeczywistości
• Gdy pewien system przestaje być uznawany za prawdziwy, środki wyrazu również muszą się zmienić. Wówczas rolę tekstu zaczyna pełnić dotychczasowy nie-tekst: nauka Sokratesa w dialogach Platona, nauka Chrystusa, powstała w społeczeństwie elitarnej piśmienności, prozatorskie dążenia okresu "Puszkinowskiego" i "Gogolowskiego", dokumenty Wiertowa, realizm Rosseliniego i de Siki, s. 109
• dwie antagonistyczne tendencje w kulturze: semiotyzacja i desemiotyzacja, s. 109
• znaczenia tekstowe wyznaczają społeczne funkcje tekstów, s. 110
• 3 typy relacji, s. 112
  1. znaczenia podtekstowe (ogólnojęzykowe)
  2. znaczenia tekstowe
  3. funkcje tekstów w systemie kultury
• stąd trzy poziomy opisu kultury, s. 113
  1. opis przekazów podtekstowych
  2. opis kultury jako systemu tekstów
  3. opis kultury jako repertuaru funkcji pełnionych przez teksty
• dwa typy kultur
  • dominacja tekstu: specjalizacja tekstów (tekst=funkcja)
  • dominacja funkcji: teksty jednego typu spełniają wiele funkcji

Tekst kultury jako narzędzie badawcze

• współcześnie pojęcie używane w oderwaniu do oryginalnych koncepcji, s. 232
• Ewa Nowicka, atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury, s. 237:
  • atrybutywna: kultura jako cecha życia ludzkiego (tylko l. poj.)
  • dystrybutywne: kultura Tuaregów, robotników, arystokratów, pasterzy
• teksty i nie-teksty (Łotman i Piatigorski):
  • w kulturach oralnych tekst konstytuuje nadorganizacja językowa: forma przysłowia, aforyzmu
  • wraz z pojawieniem się kultury pisma, tekst musi mieć formę piśmienną, która nadaje mu specjalną rangę, s. 239
  • w kulturze bramińskiej to, co najświętsze, pozostaje niezapisane, s. 240
• tekst i przekaz/komunikat (niekoniecznie tekst) (Łotman i Piatigorski), s. 241
• autorki: wszelkie teksty to teksty kultury
• teksty bez intencji nadawczej: proksemika, sposób mówienia, sposób chodzenia, s. 243

O „tekście kultury”

• tekst kultury - łączy się z pansemiotycznym modelem poznania, s. 28
• łac. textum - tkanina, budowa (łac. tego - tkać, pleść, zrobić, dokonać)
• tekst i tekstura (budowa, struktura wewnętrzna)
• Piatigorski, Łotman: kultura to całokształt tekstów/funkcji, s. 30
• Piatigorski, tekst:
  • komunikat utrwalony w przestrzeni
  • przekazany świadomie
  • zrozumiały
• teksty kultury: składają się ze znaków tworzących całości, bądź z innych tekstów kultury, s. 30-31
• Łotman, Uspieński: teksty kultury są obdarzone znaczeniowym naddatkiem i uznane za szczególnie wartościowe i godne zapamiętania
• przykłady: wytwory materialne, zachowania, sposoby organizacji przestrzeni, posługiwania się ciałem, uczenia się, s. 31
• W.W. Iwanow et al.: pojęcie tekstu odnosi się nie tylko do komunikatów językowych, ale również do obrzędów, dzieł plastycznych i muzycznych
• granice tekstu wytyczone przez nadawcę mogą być różne od dostrzeżonych przez odbiorcę, s. 31
• na polskim gruncie: Żółkiewski, Mayenowa
• Żółkiewski (zob. #Teksty kultury)
• Łotman, codzienne zachowanie dekabrysty to tekst kultury: dobór słownictwa, gesty, wygląd fizyczny, strój, sposób poruszania się, europejskiej stroje, nawiązania do starożytności klasycznej, s. 34
• jednak Łotman bezpośrednio jako źródła bada teksty językowe: naukowe i literackie
• Żółkiewski: tekst kultury to punkt wyjścia do badania wszelkich zjawisk kultury, s. 36
• Żółkiewski: funkcja semiotyczna, rzeczowa i społeczna tekstu kultury (Wiedza o kulturze literackiej), s. 36
• teksty kultury w edukacji: wyrwane z kontekstu semiotycznego, spetryfikowana metafora, s. 37
• Szczęsna: teksty kultury symbolicznej, dobro zbiorowe s. 39

Tekst. Próba syntezy

Pojęcie tekstu

• tekst - przekaz pisany, wypowiedź - przekaz ustny, s. 9
• spójność tekstu: M. A. K. Halliday, R. Hasan, Cohesion in English, 1976
• kohezja vs koherencja, s. 10:
  • kohezja (cohesion): sieć nawiązań międzyzdaniowych
  • koherencja (coherence): spoistość treściowa
• W. Marciszewski: spójność strukturalna vs spójność semantyczna, s. 10
• "pragmatyczna" definicja tekstu: M. R. Mayenowa i A. Bogusławski, s. 10

Zdanie w tekście

• aktualne rozczłonkowanie zdania - ponad schematem składniowym (V. Mathesius), s. 13
• GB, US: perspektywa funkcjonalna zdania
• S. Szober, S. Jodłowski: "podmiot psychologiczny" i "orzeczenie psychologiczne"
• Mathesius: temat/remat (topic/comment, topic/focus); datum/novum, s. 14
• Jak wykryć granicę między tematem i rematem?: "operacja kontrastowania eliminacyjnego" - zestawienie zdania z jego zaprzeczeniem
• Remat jest jedyną nieredukowalną częścią zdania, s. 15
• szyk obiektywny (temat-remat) / szyk subiektywny (remat-temat)
• szyk subiektywny służy do wyrażania emfazy
• wypowiedzenia czysto rematyczne (z tematem zerowym), zdania egzystencjalne: Wieje, Zapada wieczór, Była sobie królewna, s 16

Tekst - całościowy komunikat

• wyznaczniki delimitacji: na początku i na końcu tekstu język zostaje wykorzystany:
  • w funkcji fatycznej (zwrot do odbiorcy, formuły powitalne etc.), s. 17
  • w funkcji metatekstowej ("tekst o tekście", "zanim przejdziemy do wyników, przeanalizujmy..."), s. 18
• dotyczy to również komunikacji oralnej ("opowiem ci pewną historię", "Koniec!"), s. 18-19
• rama (Łotman, Uspieński): kategoria ramy stosowane również do zachowań obrzędowych i innych całości znaczących (tekst kultury, Żółkiewski), s. 19
• "dzieło otwarte": zanegowanie sygnałów delimitacji (romantyzm, L. Sterne, Podróż sentymentalna), s. 21

Mechanizmy spójności tekstu

• Związki w obrębie tekstu wg nauki o tekście:
  • czysto znaczeniowe
  • semantyczno-pragmatyczne, s. 23
• koherencja wypowiedzi jest nadrzędna w stosunku do kohezji, s. 23
• spójność wg Mayenowej: odbiorca ujmuje tekst jako wypowiedź jednego nadawcy do jednego odbiorcy o jednym przedmiocie, s. 24
• spójność tematyczna, s. 25:
  • dynamiczna - proces wytwarzania tekstu, zamiar mówiącego, cel komunikacyjny
  • statyczna - gotowy tekst jako wytwór procesu komunikacji
• makrostruktura - globalna reprezentacja znaczeniowa tekstu (van Dijk), s. 25
• metatekstowe mechanizmy spójności: Zacznę od..., najpierw omówię, z kolei zajmę się, podsumowując, na przykład, krótka dygresja, chciałbym się skupić na, inaczej mówiąc, nawiasem mówiąc, po pierwsze, po drugie, po trzecie, s. 26
• związki logiczne
  • współrzędne
  • treściowo zależne (np. przyczyna-skutek), s. 26
• problem tematyzacji, struktury tematycznej: łańcuch tematów i rematów
  • w skutek tego zawsze redundancja, która wzmacnia spójność, s. 27
• trzy typy powiązań zdaniowych (František Daneš), s. 27:
  • wcześniej zakomunikowany temat/remat
  • element tożsamy treściowo z wcześniejszym
  • element z bezpośredniego sąsiedztwa lub odległy (problem wyrazistości (salience) - który element jest podstawą nawiązania?), s. 28
• izotopia tekstu (A. Greimas): rozpoznawanie odniesienia przedmiotowego nie bezpośrednio, ale przez łańcuch odesłań (relacja anaforyczna)
• Nazwa inicjalna i nazwa derywowana (Paduczewa)
  • nazwa derywowana nie może być zaimkiem ani nazwą ogólną (np. Kowalski prowadzi psa na smyczy. On jest rudy.)
  • nazwa derywowana nie może być bogatsza treściowo od nazwy inicjalnej (np. Na rogu stoi mężczyzna. Wysoki mężczyzna czyta gazetę)
• spójność jest własnością stopniowalną, s. 30

Typy tekstów

• gatunki mowy (Bachtin): schematy działań językowych należące do podstawowego kulturowego wyposażenia człowieka, s. 31
• klasyfikacja gatunków mowy na podstawie funkcji społecznej.
• style funkcjonalne: gatunki publicystyczne, urzędowe, naukowe, literackie, potoczne
  • gatunki publicystyczne: reportaż, felieton, artykuł wstępny, wywiad
  • gatunki urzędowe: podanie, upoważnienie, oświadczenie, okólnik, ankieta personalna, kwestionariusz, obwieszczenie, wezwanie, zawiadomienie
  • gatunki naukowe: rozprawa, artykuł, referat, wykład, recenzja
  • gatunki literackie
  • gatunki potoczne: prośba, podziękowanie, przeprosiny, skarga, komplement, ostrzeżenie, żart, wyjaśnienie, s. 31
• np. list - gatunek w poprzek powyższej klasyfikacji, s. 32
• dwa podstawowe typy komunikacji:
  • ustna:
    • bezpośrednia, ta sama sytuacja komunikacyjna, jedność czasu i miejsca nadania i odbioru;
    • "wielokanałowa", językowa, mimiczna, gestyczna, prozodyjna, intonacyjna;
    • utwory literatury oralnej nie są tekstami, brak konkretnego autora (Lalewicz)
    • gatunki folklorystyczne: duże nasycenie formułami, s. 32
  • pisemna:
    • szyk wyrazów, interpunkcja, znaki typograficzne, s. 33
    • różne sytuacje komunikacyjne nadawania i odbioru
    • konieczność szczegółowej werbalizacji "wspólnej wiedzy"
    • wypowiedzi publiczne: użycie ścisłych schematów
• problem teorii tekstu: monolog a dialog; czy dialog jest tekstem? (brak pojedynczego nadawcy), s. 34
• z drugiej strony powszechna dialogowość aktów komunikacji - pandialogiczność (Bachtin), s. 34
• Barbara Boniecka: pytanie/odpowiedź to jednostka tekstowa, choć pytanie i odpowiedź to osobne teksty, s. 34
• Mayenowa: dialog nie jest tekstem spójnym, ale może zostać uspójniony
• oratio recta/oratio obliqua (mowa niezależna/mowa zależna); mowa pozornie zależna
• specyficzne gatunki intertekstualne (metatekstualne): parafraza, streszczenie, przekład, naśladowanie, parodia, s. 35
• podział zasadniczy: teksty pełniące funkcję estetyczną vs teksty o funkcji pozaestetycznej, s. 35
• swoistość tekstów estetycznych
  • nadawca =/= autor; "podmiot liryczny"/"narrator" - odbiorca "wirtualny", s. 35
  • wtórność gatunków literackich wobec gatunków nieliterackich: opowiadanie, list, wyznanie, modlitwa, s. 36
• stąd badanie tekstów literackich musi ogarniać całe uniwersum mowy (Mayenowa), s. 36
• uniwersalne formy tekstowe: opis (Wierzbicka, Ostaszewska) i opowiadanie (Benveniste; Labov, Waletzki; Lalewicz)
• A. Wierzbicka, genry mowy: akty mowy nie ograniczają się do jednego zdania, s. 37

Tekst jako przedmiot badań

• prekursorzy teorii tekstu: Vilem Mathesius, 1939; Bachtin; Zellig Harris, Discourse Analysis, 1952;
• teoria tekstu - od lat 60., s. 39
• teoria tekstu, lingwistyka tekstu (wypowiedzi), nauka o tekście, tekstologia lingwistyczna
• geneza: starożytna retoryka, poetyka, stylistyka, s. 40
• konteksty: logika, psychologia, socjologia, antropologia, folklorystyka, psycholingwistyka, s. 41
• tekst kultury: wszelkie przekazy artystyczne, zachowania rytualne, stroje ludowe, s. 42
• tekst kultury po pojęcie semiotyki

Teksty kultury. Studia

Założenia

Odrębność metodologiczna humanistyki

• przełom antypozytywistyczny: Windelband, Rickert, Dilthey, s. 5
• konwencjonalizm: Poincare, Le Roy, Emil Meyerson, Durkheim, s. 6
• fenomenologia Husserla i Ingardena, s. 7
• przezwyciężenie opozycji diachronia/synchronia: Jakobson, Tynianow, Levi-Strauss, marksizm (Annales), Victor Turner, s. 8-9

Integracja badań kultury

• pozytywistyczna historia zdarzeniowa vs historia seryjna, s. 12
  • historia seryjna
    • bada regularną powtarzalność danych umożliwiającą porównywanie
    • nie bada rzeczy, ale znaki
    • jest analizą, nie narracją, s. 13
    • uwzględnia znaki powstałe przed pismem, s. 14
• historia ideologii, czyli analiza tekstów kultury (Łotman, Duby), s. 14
• nowa humanistyka integruje archeologię, ekonomię, demografię, religioznawstwo, wiedzę o literaturze, sztuce, naukach politycznych
• nowy przedmiot badań, sfery przemilczenia tradycyjnej historii: klimat, nieświadomość, mity, mentalność, język, książki, młodzi, ciało, choroby, kuchnia, opinia publiczna, film, święta, s. 14
• celem jest objęcie całego pola kultury rozumianej antropologicznie, s. 14

Integracja badań tekstowych. Przykład poetyki

• Mayenowa, dwie poetyka postawy badawcze w poetyce, s. 15:
  • interpretacja pojedynczych tekstów; idiografizm; pochodna fenomenologii i hermeneutyki
  • opis systemów reguł do generacji możliwych tekstów; abstrakcyjność, nomotetyczność
• poetyka to nauka o wszystkich tekstach, nie tylko werbalnych
• introligatorska metoda uprawiania zintegrowanej wiedzy o kulturze: oprawienie razem rozdziałów poświęconych różnym sztukom, s. 17
• prekursorzy opisu porównawczego: Wölfflin, Francastel, Panofsky, G. Bateson, Levi-Strauss, s. 18-19
• integracja metody możliwa dzięki teorii znaków (Peirce, de Saussure), s. 19

Zamienić rzeczy na znaki

• pansemiotyzm, znakowy charakter całej kultury, s. 20
• znak nie wymaga intencji komunikacyjnej; warunkiem znakowości jest powtarzalna, celowa praktyka społeczna (Marks): "aktywne uczestnictwo operujących znakami poprzez historyczną praktykę społeczną w danej zbiorowości znakowej, zbiorowości semiotycznej", s. 20
• wybór narzędzia pracy również jest znakiem, choć brak tu intencji komunikacyjnej, s. 21
• sfera znakowości jest szersza od sfery komunikatu intencjonalnego, ale węższa od sfery kultury, s. 22
• Bachtin analizuje karnawał na dwóch modelach: zachowaniach zabawowych oraz w dziełach literackich, s. 22
• tekst kultury to "wszelkie struktury kodowe właściwe danej kulturze, a realizujące określone elementy jednego lub więcej systemu znaków funkcjonującego w tejże kulturze", s. 23

Tekst kultury i jego analiza

• przykład: tekst codziennych zachowań dekabrysty w interpretacji Łotmana, s. 23
• Łotman opiera się na pamiętnikach, dokumentach epoki, dokumentach dekabrystów, literaturze pięknej, s. 23
• Łotmana nie interesują wypowiedzi ideowe i programy społeczne, ale sposób bycia i codzienne zachowanie, s. 24
• "Pojęcie tekstu kultury jest nam istotnie pomocne przy wyróżnianiu poszczególnych odrębnych zjawisk kultury, czyli przedmiotów semiotycznych. Wszelki tekst bowiem na podstawie definicji jest zakończony i odrębny od wszelkich innych tekstów, jak mówią semiotycy radzieccy. Tekstem kultury odrębnym będzie organizacja pejzażowa i zabudowa dekoracyjna parku sentymentalnego, na przykład w Arkadii pod Łowiczem czy utrwalona w opisie Zofiówki przez Trembeckiego. Tekstem tym będzie późnośredniowieczny karnawał w grodzie zachodnim czy też karnawał rzymski w późnej wersji utrwalony w opisie Goethego. Tekstem kultury będzie koronacja Kazimierza Wielkiego, tak jak ją dla nas rekonstruuje Gieysztor. Tekstem kultury będzie kostium ludowy, który możemy oglądać lub zrozumieć przez odpowiednią analizę Bogatyriewa. Tekstem kultury będzie oda (jako gatunek oratorski), wygłaszana w salonie literackim przełomu XVIII/XIX w. lub zanalizowana i wyjaśniona, zrozumiana przez Tynianowa", s. 28
• tekst kultury podlega analizie semiotycznej (składniowej, semantycznej, pragmatycznej), s. 29
• tekst kultury stanowi aspekt składników kultury, którymi są przedmioty semiotyczne, s. 30-31
• przedmioty semiotyczne, s. 31
  • bogate semiotycznie, ubogie rzeczowo: beletrystyka, bogactwo redundantnych informacji
  • ubogie semiotycznie, bogate rzeczowo: narzędzia wytwórcze
• analiza tekstu kultury nie ujawnia subiektywnych intencji osoby komunikującej, ale znaczenia kulturowe właściwe dla grupy, s. 32
• funkcja semiotyczna, funkcja rzeczowa, funkcja społeczna

Analiza struktury

• analiza strukturalna, s. 33
  • podział przedmiotu badań na składniki
  • skonstruowanie repertuaru składników
  • rekonstrukcja modelu zjawiska
  • model jest funkcjonalnym odzwierciedleniem zjawiska
  • model pozwala poznać reguły łączenia składników
  • budując powtarzalne modele ustala się prawidłowości zbiorów elementów
• analiza semiotyczna
  • badanie tekstów kultury
  • rozkładanie tekstów na elementy znakowe realizujące systemy znaków
• odrzucenie dominacji synchronii i determinacji wewnątrzsystemowych, s. 34
• pozawerbalne teksty kultury vs zwerbalizowane wypowiedzi o kulturze (metody ankietowe)
  • złuda "przezroczystości" wypowiedzi werbalnej
  • ale i tekst kultury musi zostać zinterpretowany, s. 35
• można porównywać znaki zapisane na różnych materiałach semiotycznych (Bachtin, karnawał: obrzęd i literatura, tekst zachowaniowy i tekst werbalny), pozwala na wzajemną kontrolę hipotez w kwestii funkcji społecznych, s. 35

Pożytki

Problemy interpretacji

• celem jest historyczny opis danej kultury, s. 37
• zmiana paradygmatu interpretacji, s. 37-38:
  • interpretacja tradycyjna: idiograficzna hermeneutyka dzieła określająca jak jednostka przeżywa dzieło jako symbol izolowany
  • interpretacja strukturalno-semiotyczna (wyjaśnianie): kulturowe, społeczne, intersubiektywne determinanty twórczości
• interpretacja a wyjaśnianie, s. 39
  • interpretacja: odwołanie się do regularności wewnątrzsystemowych
  • wyjaśnianie: odwołanie się do zasad regulacyjnych
• interpretacja wystarcza do analizy aspektów syntaktycznych i częściowo semantycznych, ale nie obejmuje aspektów pragmatycznych, s. 39
• analiza tekstów kultury przekracza granice interpretacji, sięga po wyjaśnienia teoretyczne, s. 39
• systemy znaków zmieniają się wraz ze zmianą funkcji rzeczowej i społecznej tekstu kultury, np. kostium ludowy stracił funkcję rzeczową, a więc zmieniła się jego funkcja semiotyczna i społeczna, s. 39-40
• interpretacja tradycyjna to rekonstrukcja świadomości nadawcy, s. 42
• język naturalny jest uniwersalnym metajęzykiem dla wszystkich kodów, s. 42
• kody "milczące" (E. Hall, proksemika - bezgłośny język), s. 43
• interpretacja tradycyjna nie brała pod uwagę odniesienia do innych niż językowe, niewerbalnych systemów semiotycznych (np. zachowaniowych), co jest niezbędne do określenia funkcji społecznej tekstu, s. 44
• selekcja tekstów kultury: centralne obszary kultury i marginesy, s. 45
• analiza tekstów kultury prowadzi o typologii hierarchizującej, s. 46
• proces kulturowy to produkt procesu społecznego (praktyki), s. 46
• celem jest określenie tego, co powtarzalne i regularne, choć ceną metody będzie uproszczenie, s. 48
• Lukacs, Goldmann: homologie między strukturami procesów kulturowych, symbolizacyjnych a strukturami praktyk społecznych, wytwórczych, s. 48
  • tymczasem tekst istniejący w jednym egzemplarzu vs. ten sam tekst w wielu egzemplarzach: ta sama funkcja semiotyczna, inna funkcja społeczna, s. 49
  • zjawiska kultury są jej tekstami: odznaczają się utrwaleniem, odgraniczeniem i ustrukturowaniem, s. 50
  • funkcja rzeczowa jest wtórna, dostępna dopiero po odczytaniu funkcji semiotycznej, s. 51

Przykład analizy historycznego determinowania przemian tekstu kultury

• wzór analizy tekstu kultury: Georges Duby analizuje średniowieczny tekst o trójdzielności społeczeństwa średniowiecznego, s. 52
• kontekst historyczny rekonstruuje odbiorca tekstu, s. 54
• Lukacs, Goldmann: nie uwzględniają kontekstu, sięgają po bezpośrednie analogie między przemianami kulturowymi i ekonomicznymi, s. 58
• Duby: uwzględnia kontekst społeczny; tylko w określonym kontekście historyczne przemiany tekstów kultury dają się wyjaśnić, s. 58

Przykład informacji estetycznej i perspektywy podmiotowej

• strukturalno-semiotyczna analiza tekstów kultury uprzywilejowuje perspektywę przedmiotową, a nie podmiotową, s. 58
• Abraham Moles: informacja estetyczna, opierająca się na wczuciu, uwzględnia intencjonalność, s. 59-60
• takie podejście jest ahistoryczne: estetyka jest nauką obiektywną, pozwala odróżnić dzieło cenne od kiczu, s. 60
• Hans Robert Jauss, estetyka odbioru; w Polsce Sułkowski, s. 60-61
• trzeba odróżnić komunikację od informacji, s. 61
• dane są nam nie znaki i ich systemy, ale teksty, znaki są wtórnym produktem segmentacji
• funkcje tekstów kultury - podstawowy problem badawczy, s. 62
• dwa sposoby rozumienia pojęcia funkcji tekstów kultury
  • podmiotowa reakcja na zjawisko kultury
  • reakcja zbiorowości uczestniczącej w komunikacji
• funkcje semiotyczne nie informują o funkcjach rzeczowych, s. 63
• teksty kultury mają zawsze nośnik materialny (np. wypowiedź ustna, przedsiębiorstwo rozumiane jako organizacja), s. 64
• by zrozumieć funkcję rzeczową, trzeba znać potrzeby społeczne, które zaspokaja, s. 65
• Analiza tekstów kultury dociera do źródeł, "Tekst kultury jest źródłowym utrwaleniem faktu kultury. Faktu nieobecnego, ale uprzednio zamienionego na układ znaków, strukturę znakową, artykułującą dany fakt", s. 68
• analiza tekstów kultury zyskała sprzymierzeńca w mediach elektronicznych, które pozwalają na obserwację audiowizualnych aspektów kultury, tekstów pozawerbalnych, "języków milczących", s. 68

Granice

Tajemnice twórczości

• analiza tekstów kultury nie może w pełni wyjaśnić fenomenu twórczości, s. 69
• nie opisuje się idiograficznie konkretnych zjawisk, ale ustala się celowe cechy wspólne, s. 70-71

Kłopoty z hermeneutykami

• analiza tekstów kultury używa symbolu w sensie znaku konwencjonalnego, nie zaś jak w hermeneutyce jako izolowanej całości znaczącej, s. 71

Problemy osobowości

• analiza tekstów kultury nie dotrze do osobowości autora, s. 72
• humanistyka będzie wiązać się z naukami przyrodniczymi i teorią informacji, s. 73

Kultura literacka 1918-1932

• definicja: "Tekstem kultury nazywamy wszelkie celowe następstwo znaków, uporządkowane zgodnie z regułami właściwego systemu znaków, systemu semiotycznego danej kultury. Tekstem kultury odczytywalnym dla nas będzie nie tylko tekst literacki, ani nawet wszelki tekst słowny. Tekstem kultury nazywamy np. kostium ludowy, którego znakowe porządki informują nas o płci, wieku, statusie społecznym, zamierzeniach magicznych czy aspiracjach erotycznych jego nosiciela. Tekstem kultury będzie pantomima. Film, obraz malarski, park sentymentalny jako kulturowo uporządkowany pejzaż", s. 410
• różne teksty kultury, utrwalone w różnych nośnikach, mogą przekazywać tę samą informację (znak stop, czerwone światło, gest policjanta), s. 410-411
• tekst kultury: wielofunkcyjny przedmiot semiotyczny, zarówno rzecz, jak i znak (zakodowane struktury znaków), np. kostium ludowy s. 418

Bibliografia

1. Aleida Assman, czym są teksty kulturowe, w: jej, Między historią a pamięcią
2. Teresa Dobrzyńska, Tekst. Próba syntezy, Wydawnictwo IBL, Warszawa 1993. +
3. Anna Gomóła, Małgorzata Rygielska, Tekst kultury jako narzędzie badawcze, w: Źródło historyczne jako tekst kultury, red. Bożena Płonka-Syroka, Mateusz Dąsal, Warszawa 2014. +
4. Ewa Kosowska, Postać literacka jako tekst kultury, Katowice 1990. +
5. M. Maryl, Teoria tekstu kultury – niedokończony projekt, w: Teksty Drugie 2009 nr 6. +
6. Barbara Myrdzik, Wstęp, do: Czytanie tekstów kultury. Metodologia, badania, metodyka, red. Barbara Myrdzik, Iwona Morawska, Wydawnictwo UMCS: Lublin 2007.
7. Jurij Łotman, Struktura tekstu artystycznego, przeł. A. Tanalska, Państwowy Instytut Wydawniczy: Warszawa 1984, s. 76-77.
8. Słownik pojęć i tekstów kultury, red. E. Szczęsna, WSiP, Warszawa 2002 +
9. Teksty kultury uczestnictwa, red. A. Dąbrówka, M. Maryle, A. Wójtowicz, 2016
10. A. Piatigorski, J. Łotman, Tekst i funkcja, w: Semiotyka kultury, red. E. Janus. M. R. Mayenowa, Warszawa 1975. +
11. A. Piatigorski, O możliwościach analizy tekstu jako sygnału, w: Semiotyka kultury, red. E. Janus. M. R. Mayenowa, Warszawa 1975. +
12. Małgorzata Rygielska, O „tekście kultury”, "Zeszyty Etnologii Wrocławskiej" 2015 nr 1 (22).
13. Наталья Алексеевна Симбирцева, Культурологический потенциал категории «текст культуры», "Человек в мире культуры", no. 3, 2013, pp. 27-32. +
14. Наталья Алексеевна Симбирцева, Текст культуры: культурологическая интерпретация. Москва-Берлин, 2015
15. Наталья Алексеевна Симбирцева, Тексты культуры: специфика интерпретации, Jekaterynburg 2016.
16. Ewa Szczęsna, Poetyka mediów. Polisemiotyczność, digitalizacja, reklama, Warszawa 2007.
17. Tekst i język. Problemy semantyczne, red. M. R. Mayenowa, 1974
18. Tekst i zdanie, red. T. Dobrzyńska, E. Janus, 1983
19. Tekst. Język. Poetyka, red. M. R. Mayenowa, 1978
20. Tekst ustny, red. M. Abramowicz, J. Bartmiński, 1989
21. Tekst w kontekście, red. T. Dobrzyńska, 1990
22. Teoria tekstu, red. T. Dobrzyńska, 1986
23. Thomas Daniel Young, Ransom's Critical Theories: Structure and Texture, "The Mississippi Quarterly" Vol. 30, No. 1, Special Issue: John Crowe Ransom (Winter 1976-77)
24. Magdalena Wołoszyn, Czy memy są tekstami kultury?, "Toruńskie Studia Bibliologiczne" 28 marzec 2019, T. 12, nr 1 (22).
25. Stefan Żółkiewski, Nauka o kulturze i semiotyka, "Teksty" 1973 nr 3. +
26. Stefan Żółkiewski, O zasadach klasyfikacji tekstów kultury, Studia semiotyczne III, Wrocław 1972; "Semiotica", Paris, VII, 1973, I.
27. Stefan Żółkiewski, Przedmowa, do: Semiotyka kultury, red. Elżbieta Janus, Maria Renata Mayenowa, Warszawa 1977.
28. Stefan Żółkiewski, Teksty kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe: Warszawa 1988. +
29. Stefan Żółkiewski, Kultura literacka 1918-1932, Ossolineum: Wrocław 1973. +

Jurij Łotman

1. К проблеме типологии текстов // Тезисы докладов во второй Летней школе по вторичным моделирующим системам, 16–26 авг. 1966 г. Тарту, 1966. С. 83–91.
2. Семиотика культуры и понятие текста // Учен. зап. Тарт. гоc. ун-та. 1981. Вып. 515. С. 3–7. (Труды по знаковым системам. [Т.] 12: Структура и семиотика художественного текста.)
3. Мозг — текст — культура — искусственный интеллект // Семиотика и информатика. М., 1981. Вып. 1. С. 13–17.
4. Культура и текст как генераторы смысла // Кибернетическая лингвистика. М. 1983. С. 23–30.
5. К современному понятию текста // Учен. зап. Тарт. гоc. ун-та. 1986. Вып. 736. С. 104–108. (Исследования по общему и сопоставительному языкознанию: Linguistica.)
6. Аrchitecture in the Context of Culture = Архитектура в контексте культуры // Архитектура и общество, 1987: В поисках контекста. [София.] 1987. С. 6–15.
7. История и семиотика [Текст лекции, прочит. в Урбино 20.05.1988] // Russica Romana. Vol. 2. Roma, 1995. P. 271–277.
8. Внутри мыслящих миров: Человек — Текст — Семиосфера — История. М., 1996.
9. Символ в системе культуры. // Лотман Ю.М. Избранные статьи в трех томах.- Т.I Статьи по семиотике и топологии культуры – Таллин, “Александра”, 1992.- С.191-199.