Marshall McLuhan: Różnice pomiędzy wersjami

Z Literatura przedmiotu
Skocz do: nawigacja, szukaj
(→‎Media gorące i chłodne)
 
(Nie pokazano 38 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 1: Linia 1:
 
'''Marshall McLuhan''' (1911-1970)
 
'''Marshall McLuhan''' (1911-1970)
 +
* lusterko wsteczne - skeumorfizm
 +
==Determinizm technologiczny==
 +
* Przekaźnik jest przekazem: ''"Przekazem" dowolnego środka przekazu lub techniki jest zmiana skali, tempa lub wzorca, jaką ten środek wprowadza w ludzkie życie. Kolej nie wprowadziła ruchu, transportu, koła czy drogi w życie społeczności ludzkiej, lecz przyspieszyła i zwiększyła skalę wcześniejszych funkcji, stwarzając warunki do powstania całkowicie nowych rodzajów miast oraz nowych rodzajów pracy i wypoczynku. Nie miało tu znaczenia, czy działała w środowisku tropikalnym czy na Północy. Zjawisko to było niezależne od typu ładunku czy treści kolejowego środka przekazu.''<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 40</ref>
 +
* ''"Treść" środka przekazu jest bowiem jak soczysty kawał mięsa przyniesiony przez włamywacza, aby odwrócić uwagę psa podwórzowego.''<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 49</ref>
 +
* de Tocquville o Rewolucji Francuskiej: druk przyczynił się do homogenizacji narodu francuskiego<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 46</ref>
 +
* E. M. Forster, Droga do Indii - niemożność porozumienia między kulturą oralną a k. piśmienną<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 47</ref>
 +
* J. M. Synge, Playboy of the Western World - w społeczeństwie tradycyjnym zabójca traktowany już u nas ofiara raka<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 48</ref>
 +
* ''Nieświadomi naszych typograficznych przesądów kulturowych twórcy tych testów zakładają, iż jednolite i trwałe nawyki są oznaką inteligencji. Eliminują w ten sposób "człowieka słuchu" i "człowieka dotyku".''<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 49</ref>
 +
* ''Jestem w sytuacji Luisa Pasteura, który tłumaczył lekarzom, że ich największy wróg jest zupełnie niewidoczny i całkowicie przez nich jeszcze nierozpoznany.''<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 49</ref>
 +
* skutki piśmienności: ''Człowiek żyjący w piśmiennym i homogenicznym społeczeństwie przestaje bowiem być wrażliwy na różnorodne i pozbawione ciągłości życie form. Przyswaja sobie złudzenie trzeciego wymiaru i "osobistego punktu widzenia" jako część jego narcystycznego skrzywienia, odcinając się od świadomości Blake'a lub Psalmisty, zgodnie z którą stajemy się tym, na co patrzymy.''<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 50-51</ref>
 +
* skutki druku: ''W XVI wieku druk przyczynił się do powstania indywidualizmu i nacjonalizmu.''<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 51</ref>
  
−
;Prawa mediów
+
==Nowe media==
−
# M. McLuhan, Prawa mediów (laws of media)
+
* dźwięk jest widoczny w momencie przekraczania bariery dźwięku<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 44</ref>
 +
* ''Nie jesteśmy lepiej przygotowani na zderzenie z radiem i telewizją w naszym środowisku piśmiennym niż plemienny mieszkaniec Ghany na zderzenie z kulturą pisania i czytania, która wyrywa go z jego świata wspólnoty i wrzuca w świat indywidualnej izolacji''<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 48</ref>
 +
* Wyndham Lewis, The Human Age, The Childermass - zmiana mediów jako masakra niewinnych<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 48</ref>
 +
* J. C. Carothers, The African Mind in Health and Disease - rozpad kultur plemiennych pod wpływem słowa pisanego<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 47</ref>
 +
* Bernard Lamy, Antoine Arnauld, Pierre Nicole, The Art of Speaking, 1696: mowa, która mówcy nie przychodzi z łatwością, nie może podobać się słuchaczowi<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 51-52</ref>
 +
* Media kształtują społeczeństwo tak samo jak stosowane surowce, np. specyfika Amerykańskiego Południa łączy się z gospodarką opartą na bawełnie i ropie<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 53</ref>
  
 +
==Telewizja==
 +
* Telewizja chłodna, druk, gazeta gorące<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 400</ref>
 +
* "Obraz telewizyjny ma małą intensywność lub niską rozdzielczość i dlatego, w odróżnieniu od filmu, nie dostarcza nam szczegółowych informacji na temat przedstawionych obiektów"<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 408</ref>
 +
* debata Nixon-Kennedy<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 400</ref>
 +
* dzięki telewizji w Anglii odrodziły się dialekty (cockney)<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 400</ref>
 +
* radio porywa tłumy, telewizja uspokaja:"Tym, co Kubańczycy zawdzięczają telewizji, jest odczuwanie bezpośredniego zaangażowania w podejmowanie decyzji politycznych"<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 401</ref>
 +
* ten materiał (nt. języków bez pisma) w telewizji, w radiu, na wykładzie, w druku: łatwiej zapamiętać dzięki radiu i telewizji niż wykładowi i drukowi<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 402</ref>
 +
* światło: "W przypadku telewizji to widz jest ekranem. Bombardowany jest impulsami świetlnymi, co James Joyce nazwał "Szarżą Świetlnej Brygady", która "atakuje powłokę duszy podświadomymi skojarzeniami""<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 404</ref>
 +
* radio i telewizja to ziszczenie poetyckiej idei synestezji<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 404</ref>
 +
* telewizja to przedłużenie ośrodkowego układu nerwowego<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 404</ref>
 +
* telewizja przejawia tendencję do stosowania zbliżeń<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 408</ref>
 +
* ofiary nowych czasów telewizji: Rita Hayworth, Liz Taylor, Marilyn Monroe<ref>Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 411</ref>
 +
 +
==Prawa mediów==
 +
* M. McLuhan, Prawa mediów (laws of media)
 +
*# Co nowe medium wzmaga, nasila, umożliwia bądź przyspiesza?
 +
*# Co zostaje odrzucone albo zanika za sprawą nowego medium?
 +
*# Co z tego co zanikło kiedyś powraca za sprawą nowego medium?
 +
*# W jaki sposób nowe medium może odwrócić swoje pierwotne cechy po rozciągnięciu do granic możliwości?<ref> Marshall McLuhan, Wybór tekstów, przeł. Ewa Różalska, Jacek M. Stokłosa, Wydawnictwo Zysk i S-ka: Poznań 2001, s. 546-547.</ref>
 +
 +
==Media gorące i chłodne==
 
;Media gorące
 
;Media gorące
 
:przedłużają pojedynczy zmysł z "wysoką rozdzielczością", z silnym nasyceniem informacjami.  
 
:przedłużają pojedynczy zmysł z "wysoką rozdzielczością", z silnym nasyceniem informacjami.  
 
:mają "charakter mechaniczny, jednolity, powtarzający się" (Zrozumieć media, s. 59)
 
:mają "charakter mechaniczny, jednolity, powtarzający się" (Zrozumieć media, s. 59)
−
;Media zimne
+
;Media chłodne
 
:zmuszają odbiorcę do zaangażowania i kooperacji
 
:zmuszają odbiorcę do zaangażowania i kooperacji
  
Linia 19: Linia 56:
 
Widz musi uzupełnić to, o czym jedynie napomknięto w mozaikowym kobiercu punkcików (s. 220)
 
Widz musi uzupełnić to, o czym jedynie napomknięto w mozaikowym kobiercu punkcików (s. 220)
 
</blockquote>
 
</blockquote>
 +
  
 
{| border="1" style="border: 1px solid darkgray; border-collapse:collapse;"
 
{| border="1" style="border: 1px solid darkgray; border-collapse:collapse;"
Linia 67: Linia 105:
 
# M. McLuhan, Wybór pism, przeł. , Warszawa 1975.
 
# M. McLuhan, Wybór pism, przeł. , Warszawa 1975.
 
# Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, przeł. N. Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004.
 
# Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, przeł. N. Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004.
−
# Marshall McLuhan, Wybór tekstów, Poznań 2001.
+
# Marshall McLuhan, Wybór tekstów, przeł. Ewa Różalska, Jacek M. Stokłosa, Wydawnictwo Zysk i S-ka: Poznań 2001.
  
 
=== Przedmiotowa ===
 
=== Przedmiotowa ===
Linia 75: Linia 113:
 
# Marshall McLuhan's Understanding Media: The Extensions of Man@50, "Journal of Visual Culture" vol. 13, no 1, apr 2014.
 
# Marshall McLuhan's Understanding Media: The Extensions of Man@50, "Journal of Visual Culture" vol. 13, no 1, apr 2014.
 
# B. Winston, Misunderstanding Media, Cambridge 1986 (odrzucenie determinizmu technologicznego)
 
# B. Winston, Misunderstanding Media, Cambridge 1986 (odrzucenie determinizmu technologicznego)
 +
==Przypisy==

Aktualna wersja na dzień 12:17, 17 mar 2023

Marshall McLuhan (1911-1970)

  • lusterko wsteczne - skeumorfizm

Determinizm technologiczny

  • Przekaźnik jest przekazem: "Przekazem" dowolnego środka przekazu lub techniki jest zmiana skali, tempa lub wzorca, jaką ten środek wprowadza w ludzkie życie. Kolej nie wprowadziła ruchu, transportu, koła czy drogi w życie społeczności ludzkiej, lecz przyspieszyła i zwiększyła skalę wcześniejszych funkcji, stwarzając warunki do powstania całkowicie nowych rodzajów miast oraz nowych rodzajów pracy i wypoczynku. Nie miało tu znaczenia, czy działała w środowisku tropikalnym czy na Północy. Zjawisko to było niezależne od typu ładunku czy treści kolejowego środka przekazu.[1]
  • "Treść" środka przekazu jest bowiem jak soczysty kawał mięsa przyniesiony przez włamywacza, aby odwrócić uwagę psa podwórzowego.[2]
  • de Tocquville o Rewolucji Francuskiej: druk przyczynił się do homogenizacji narodu francuskiego[3]
  • E. M. Forster, Droga do Indii - niemożność porozumienia między kulturą oralną a k. piśmienną[4]
  • J. M. Synge, Playboy of the Western World - w społeczeństwie tradycyjnym zabójca traktowany już u nas ofiara raka[5]
  • Nieświadomi naszych typograficznych przesądów kulturowych twórcy tych testów zakładają, iż jednolite i trwałe nawyki są oznaką inteligencji. Eliminują w ten sposób "człowieka słuchu" i "człowieka dotyku".[6]
  • Jestem w sytuacji Luisa Pasteura, który tłumaczył lekarzom, że ich największy wróg jest zupełnie niewidoczny i całkowicie przez nich jeszcze nierozpoznany.[7]
  • skutki piśmienności: Człowiek żyjący w piśmiennym i homogenicznym społeczeństwie przestaje bowiem być wrażliwy na różnorodne i pozbawione ciągłości życie form. Przyswaja sobie złudzenie trzeciego wymiaru i "osobistego punktu widzenia" jako część jego narcystycznego skrzywienia, odcinając się od świadomości Blake'a lub Psalmisty, zgodnie z którą stajemy się tym, na co patrzymy.[8]
  • skutki druku: W XVI wieku druk przyczynił się do powstania indywidualizmu i nacjonalizmu.[9]

Nowe media

  • dźwięk jest widoczny w momencie przekraczania bariery dźwięku[10]
  • Nie jesteśmy lepiej przygotowani na zderzenie z radiem i telewizją w naszym środowisku piśmiennym niż plemienny mieszkaniec Ghany na zderzenie z kulturą pisania i czytania, która wyrywa go z jego świata wspólnoty i wrzuca w świat indywidualnej izolacji[11]
  • Wyndham Lewis, The Human Age, The Childermass - zmiana mediów jako masakra niewinnych[12]
  • J. C. Carothers, The African Mind in Health and Disease - rozpad kultur plemiennych pod wpływem słowa pisanego[13]
  • Bernard Lamy, Antoine Arnauld, Pierre Nicole, The Art of Speaking, 1696: mowa, która mówcy nie przychodzi z łatwością, nie może podobać się słuchaczowi[14]
  • Media kształtują społeczeństwo tak samo jak stosowane surowce, np. specyfika Amerykańskiego Południa łączy się z gospodarką opartą na bawełnie i ropie[15]

Telewizja

  • Telewizja chłodna, druk, gazeta gorące[16]
  • "Obraz telewizyjny ma małą intensywność lub niską rozdzielczość i dlatego, w odróżnieniu od filmu, nie dostarcza nam szczegółowych informacji na temat przedstawionych obiektów"[17]
  • debata Nixon-Kennedy[18]
  • dzięki telewizji w Anglii odrodziły się dialekty (cockney)[19]
  • radio porywa tłumy, telewizja uspokaja:"Tym, co Kubańczycy zawdzięczają telewizji, jest odczuwanie bezpośredniego zaangażowania w podejmowanie decyzji politycznych"[20]
  • ten materiał (nt. języków bez pisma) w telewizji, w radiu, na wykładzie, w druku: łatwiej zapamiętać dzięki radiu i telewizji niż wykładowi i drukowi[21]
  • światło: "W przypadku telewizji to widz jest ekranem. Bombardowany jest impulsami świetlnymi, co James Joyce nazwał "Szarżą Świetlnej Brygady", która "atakuje powłokę duszy podświadomymi skojarzeniami""[22]
  • radio i telewizja to ziszczenie poetyckiej idei synestezji[23]
  • telewizja to przedłużenie ośrodkowego układu nerwowego[24]
  • telewizja przejawia tendencję do stosowania zbliżeń[25]
  • ofiary nowych czasów telewizji: Rita Hayworth, Liz Taylor, Marilyn Monroe[26]

Prawa mediów

  • M. McLuhan, Prawa mediów (laws of media)
    1. Co nowe medium wzmaga, nasila, umożliwia bądź przyspiesza?
    2. Co zostaje odrzucone albo zanika za sprawą nowego medium?
    3. Co z tego co zanikło kiedyś powraca za sprawą nowego medium?
    4. W jaki sposób nowe medium może odwrócić swoje pierwotne cechy po rozciągnięciu do granic możliwości?[27]

Media gorące i chłodne

Media gorące
przedłużają pojedynczy zmysł z "wysoką rozdzielczością", z silnym nasyceniem informacjami.
mają "charakter mechaniczny, jednolity, powtarzający się" (Zrozumieć media, s. 59)
Media chłodne
zmuszają odbiorcę do zaangażowania i kooperacji

McLuhan w Zrozumieć media pisze o:

  • zimnym oku i gorącym uchu

Ucho jest nadwrażliwe. Oko jest zimne i obojętne (s. 213)

  • zimnej telewizji

Widz musi uzupełnić to, o czym jedynie napomknięto w mozaikowym kobiercu punkcików (s. 220)


MEDIA, TECHNIKI, KULTURY
GORĄCE ZIMNE
radio telefon
film (kino) telewizja
fotografia film rysunkowy
alfabet fonetyczny hieroglify, ideogramy
druk (gazeta) pismo
topór stalowy topór kamienny
USA "kraje zacofane"
"mieszczuch" "wieśniak"
epoka mechanizacji epoka telewizji
walc twist
jazz klasyczny cool jazz
pisanie metodami, zestawami pisanie aforyzmami
transmisja koncertu transmisja próby koncertu
hipnoza halucynacja
brak poczucia humoru figiel, dowcip, psikus

Żródło: M. McLuhan, Gorące i zimne środki przekazu, w: jego, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. N. Szczucka, Warszawa 2004.

  • druk to prototyp idei produkcji masowej (McLuhan, Galaktyka Gutenberga, w: jego, Wybór tekstów, przeł. E. Różalska, J. M. Stokłosa, Poznań 2001, s. 124.

Bibliogafia

Podmiotowa

  1. Marshall McLuhan, The Gutenberg galaxy: the making of typographic man. Toronto: University of Toronto Press, 1962.
  2. M. McLuhan, Wybór pism, przeł. , Warszawa 1975.
  3. Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, przeł. N. Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2004.
  4. Marshall McLuhan, Wybór tekstów, przeł. Ewa Różalska, Jacek M. Stokłosa, Wydawnictwo Zysk i S-ka: Poznań 2001.

Przedmiotowa

  1. J. Lalewicz, Próba zrozumienia McLuhana, "Dialog" 1976/12.
  2. Jonathan Miller, Spór z McLuhanem, przeł. Alina Hanna Bogucka, Warszawa 1974.
  3. K. Krzysztofek (red.), Kody McLuhana
  4. Marshall McLuhan's Understanding Media: The Extensions of Man@50, "Journal of Visual Culture" vol. 13, no 1, apr 2014.
  5. B. Winston, Misunderstanding Media, Cambridge 1986 (odrzucenie determinizmu technologicznego)

Przypisy

  1. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 40
  2. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 49
  3. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 46
  4. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 47
  5. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 48
  6. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 49
  7. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 49
  8. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 50-51
  9. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 51
  10. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 44
  11. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 48
  12. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 48
  13. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 47
  14. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 51-52
  15. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 53
  16. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, przeł. Natalia Szczucka, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne: Warszawa 2004, s. 400
  17. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 408
  18. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 400
  19. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 400
  20. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 401
  21. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 402
  22. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 404
  23. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 404
  24. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 404
  25. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 408
  26. ↑ Marshall McLuhan, Zrozumieć media. Przedłużenie człowieka, s. 411
  27. ↑ Marshall McLuhan, Wybór tekstów, przeł. Ewa Różalska, Jacek M. Stokłosa, Wydawnictwo Zysk i S-ka: Poznań 2001, s. 546-547.
Źródło: „http://emet.hekko24.pl/lp/index.php?title=Marshall_McLuhan&oldid=6350”