Pamiętnik z powstania warszawskiego

Bohaterstwo

• Żydówka ostentacyjnie udaje Niemkę: "Więc Stefa miała kennkartę na imię i nazwisko Zosi; trochę starsza od niej, ale i tak była utleniona, nie tyle ruda, ile robiąca wrażenie rudawej, w ogóle podobna do Żydówki, tyle że Niemcy na szczęście się na tym nie znali, i na jeszcze większe szczęście Stefa miała wiele odwagi i zbawiennego tupetu; skoro widziała Niemców na drodze — bo chodziła po różnych drogach ze Służewca na dół na Wilanów albo na Augustówkę z tak zwanymi krótkimi towarami, bardzo krótkimi, z agrafkami, z czeską biżuterią, żeby mieć z czego żyć i trochę pieniędzy na zapas — więc jak widziała Niemców, to sama podchodziła, pytała: „ Wie spät ist"?, a wracała zawsze tramwajem, na pomoście ,,Nur fur Deutsche"; raz, jak mnie spotkała w mieście i mieliśmy wracać razem, powiedziała: „Niech pan jedzie ze mną, zrobię panu lekcję pokazową." I rzeczywiście, nie tylko wsiadła przez „Nur fur Deutsche", ale wepchnęła się do przedniej części wagonu, odgrodzonej łańcuchem od reszty, z tłokiem, a tu było luźno, ja też tam za nią, trochę głupawo stałem, ona siedziała i zaczęła się niby to podkłócać z jakąś folksdojczówną o to, że się niby na nią pcha." s. 11-12
• artysta szmugluje flagę do podziemnego teatru: "Graliśmy tam, pamiętam, kawałek Wesela Wyspiańskiego, Swen grał Stańczyka, we fladze narodowej, którą beztrosko sobie przeniósł w teczce czy w zawiniątku.", s. 12
• realia walki: "Atak na Chłodną, Ogrodową szedł. Ludzie byli tam już rozstrzeliwani, paleni na stosach na Górczewskiej, na Bema, na Młynarskiej, na Wolskiej. Ci, co bronili z uporem linii polskiego frontu, co i raz mieli odcięte schody, zejścia, leżeli na dachach, na tych czwartych, piątych piętrach, dachy się zapalały, paliły, a oni z dachem spadali w dół. Piec, jak w getcie w 43 na Wielkanoc", s. 14
• heroizm w ratunku (vs. heroizm w walce):

"Raz krzyk:
— Do odgrzebywania zasypanych!
Zgłosiłem się. Czekamy przy bramie. Odwołują nas.
— Już poszli. Inni. Ale zaraz znów krzyk:
— Pali się Chłodna 39! Kto do gaszenia?!
Wylatujemy. To akurat naprzeciwko. Cały dom pali się. Chyba trzypiętrowy. Wody nie ma. Jest, ale obok, z pompki, trzeba z kubełkami. Przez dziurę w murze. Jest i ziemia do gaszenia. Kobiety latają, pomagają.", s. 16

• realia walki, bieganie po bombach zapalających: "Łapiemy od nich. Wlatujemy. Pamiętam, że leciałem po tych bombkach. Że po nich deptałem. Bo nie było inaczej jak. Gasiło sieje po drodze. Już dogasające. Cała ta sterta.", s. 17
• heroizm ratunku:

"Wpadła nagle do schronu sanitariuszka:
— Kto pomoże nieść rannego?
I nagle, po hałasie — i pomimo huków — cisza.
— Nikt nie pomoże?
Było kobiet ileśset. I chyba z tylu mężczyzn. Wszystko znieruchomiało.
— Czy naprawdę nikt?
— Ja pójdę — wstałem.
Nikt się nie ruszył. Wyskoczyłem za sanitariuszką.", s. 18

• ciągłe ucieczki:
  • "Potokiem. Ze zbombar-dowanych domów. Uciekali na Wolę.", s. 8
  • "Ci sami. Uciekają z Woli.", s. 9
  • "Ja uciekłem dla wszystkiego o dwie kamienice dalej", s. 9
  • "Na ulicy był taki ruch, że ludzie szli jezdniami. Pełno uciekinierów z całej Warszawy. Wszystko, co uciekło z Woli, to tu. Stare Miasto — słynna reduta. (Już słynna.)", s. 27
• heroizm ratunkowy, przenoszenie rannej pod obstrzałem: "I już ją na nosze kładli. Nie wiem, czy i ja. Ale i ja zaraz byłem jednym z niosących. Chyba od nóg. Bo dostała odłamkiem właśnie w stopę. I pamiętam, że strasznie krew się lała. A nie zabandażowali, bo pewnie nie było czym, a szpital był blisko. W Prochowni. Po schodach leciały za nami jej dzieci i ryczały. Ona jęczała. Wydostaliśmy się szybko na podwórze. Był jasny dzień. Upał. Waliły pociski. Wylecieliśmy truchtem z tymi noszami na ulicę. Rybaki jak ten garnek. Bum! Bum! Wąziutkie przejście koło naszej barykady, aż trzeba było nosze z babą z nogą z lejącą się krwią wziąć jakoś bokiem i przecisnąć. Dalej ten zajazd. Mur. Waliło w ten mur i w te dwie wnęki. Co koło której się szło, to bum! I tak do rogu. Do Prochowni.", s. 44
• heroizm kuchenny, wyprawa po mąkę:
  • cz. 1: "Przypuszczalnie na trzeci dzień, po drugiej jeszcze namowie tej pani spod filara, namówiliśmy się ze Swenem i poszliśmy na górę. Strach był. Może waliły pociski, ale dalsze. Poszliśmy chyba najpierw po drodze zajrzeć do mieszkania Swena. Sytuacja bardzo się zmieniła. Nie było mowy o otwieraniu drzwi. Ani o drzwiach. Korytarz i mieszkanie nie były już przedzielone. Nawet ścianą. Wszystko było pomieszane, ażurowe od pocisków. Spojrzałem w stronę kanapy. Było jej kawałek widać. Cała przywalona kawałkiem muru. Do mieszkania tej pani dolecieliśmy szybko. Piorunem wzięliśmy mąkę. Ile się dało. I prędko na dół!", s. 47
  • cz. 2:

"Ja krzyczę (pociski walą) i już wychodzę:
— Ja schodzę! Nie chodź!
Nie pomogło. Pociski biły w schody. W te nasze. Ja zwiałem. Stchórzyłem. Swen za moment wrócił zziajany i uśmiechnięty z nową mąką.", s. 52

• heroizm ratunkowy, dwie grupy osób: "Tym bardziej mi to zaimponowało, że Swen miał zabandażowane kolano, bo coś mu było w kolano, i nie chodził potem (bo z początku to atak) na akcje. Inni — bez mienia powodu, bez tłumaczeń, przykucali, przycupywali prawie za beczkę, za filary, pod prycze. I nie szli. A były całe grupy, co chodziły. Na każde zawołanie. Do rannych. Do odsypywań. Do barykad. Przesuwań. Umocnień. Okopów. Gaszeń . Itd.", s. 52
• brak lęku przed kulami: "Skaczemy. Pac-pac! Byle nie dać się. Trafowi. Wszystko ważne. Bo leci. Ukosami. Z rozpędów. Pomiędzy murkami. Szszu — brzrzum. Osypy. Tynki. Coś. Rynnowo. Czekać? Nie. Ale byle nie stać. Szszum. Ta góra fruwa, może usiąść... My skoki na ileś, naraz pac! Nic. Uniki. Same... Jak trzeba, w moim mniemaniu. (Z Leszna. Z 1930 roku. Klocki. Na szparach. Nanka obiera kartofle. Ja się dziwię, jak może trafić kulka, przecież ją zobaczę i odskoczę. Nanka na to, że to się nie da. Tu się coś z tego dało.)", s. 58-59
• użycie słowa bohater, ironiczne: "Potem zaczęło się getto. I ta ściana na placu Krasińskich, w Wielki Wtorek — 20 kwietnia — drugiego dnia powstania w getcie. Niemiec strzelał chyba spod Garnizonowego, przy Miodowej, z armaty, w getto, w Bonifraterską. Tam spadali ludzie. Z murów takich wielkich, ślepych, z okienkami. I z tych okienek. A on po iluś tam walnięciach zdjął hełm, bo słońce, spocił się, zmęczył — ten bohater

— i ocierał się z potu.", s. 60

• piosenka o powstaniu:

"Jakaż rozpacz się w sercu rozpina,
walczyć nie ma czym.
Idzie na czołg z butelką dziewczyna,
by odpłacić im
za zburzoną, spaloną stolicę
i za...", s. 61

• heroizm literacki, zbiera kartki książki pod obstrzałem: "A ja zbierałem z rozwalonej księgarni latające luźne kartki Psychologii Tit-schenera. Kulki wiuwały mi koło ucha lewego, prawego i tak się schylam siedemnaście razy, bo tyle nazbierałem podwójnych stron. Na lekturę do piwnicy. I była.", s. 63
• młodzi mężczyźni, grupa zagrożona: "Który był bardzo przez nas oglądany, brany pod uwagę, przymierzany do możliwości, obradzony, otoczony nami, ludźmi, szczególnie mężczyźni, bo najwięcej my się baliśmy, a jeszcze młodzi do tego. Bo pierwsze, co rozwalali — to młodych.", s. 69
• wojenny matriarchat: "W czasach wojny zawsze chyba jest nawrót do matriarchatu. A jeszcze ta wojna. A jeszcze to zejście w dół, pod Warszawę (w to mrowisko schronowe), to powstanie. To był nawrót — wybuch. Matriar-chatu. Piwnicznego? Jaskiniowego? Co za różnica. Kupy ludzi. Rządzą matki. Siedzenie pod ziemią. Kryj się! Nie wychylaj się! Niebezpieczeństwo śmiertelne., s. 71"
• heroizm obrony, przenoszenie barykady pod obstrzałem: "Ale zaraz zaleciał nad nas ogień. Taki żywy. Z wyciem. I trzasnął gdzieś blisko. To pocisk. Potem drugi. Z wyciem. Jak kometa. I prask! Od mostu Kierbedzia. I trzeci: ogień — wycie — prask! Ogień — wycie — prask! — z naprzeciwka, od Gdańskiego, nagle. I drugi, od Gdańskiego. I nowy od Kierbedzia. I od Gdańskiego. I od Kierbedzia. I prask! prask! Naraz. W dwa ognie nas wzięli. Dosłownie. Barykadę prawie skończyliśmy.", s. 73
• heroizm obronny, kopanie okopów:

"W nocy wpadli powstańcy.
— Kto pójdzie kopać okopy? Wstało iluś. Ja też.
— Tylko wracaj przed dniem — mówi Swen.
Dali nam po łopacie, kilofie. I biegiem na ulicę.", s. 81

• heroizm ratunkowy, wraca się po osobę słabszą pod obstrzałem:

"Po chwili ciszy zaczęło znów walić. Popłoch. Pan Ad. z podwiniętymi spodniami leciał na samym przedzie z teczką. Pani Róża Ad. z Basią na ręku leciała za nim i wołała, żeby poczekał, ale znów walnął pocisk i pan Ad. zwiększył trucht. Wobec tego pani Róża z Basią wróciła się. Za panem Ad. leciała teraz Lusia z Mareczkiem, też coraz szybciej. Jej matka (pani Rymińską) chciała za nimi nadążyć, ale nie mogła. Już wymijali ją Ciotka Uff. ze Zbyszkiem. Pani Rymińską wołała:
— Poczekaj... poczekaj...
Minęła ją reszta naszych, a ona wciąż wołała:
— Poczekaj!
Zrobiło mi się głupio i wróciłem się. Tych ileś kroków.", s. 82

• heroizm, sprawa przyzwyczajenia: "Odwracałem się, oglądałem. Podlatywałem. Nawoływałem. Widocznie ten instynkt stadny (we mnie). Poza tym —ja latałem w ogóle. Dużo. Po ulicach. A oni nie. I oni się bali. Bo nie przywykli. Do tych pocisków i kulek. A to naprawdę sprawa przyzwyczajenia.", s. 82

Ekokrytyka

• konsumpcja psów i kotów w czasie powstania: "Zwierzyna? Tej nie było. Bo ta duża zjedzona już. A ta mała? Ktoś czasem miał coś swojego ulubionego, wziął to z sobą na dół i z tym siedzał. Ale rzadko. Szczególnie na Starówce. Albo mniej tu było w ogóle. Albo nie wzięli. Albo wzięli i poginęły im. Co nie uciekło, nie odfrunęło, nie spaliło się, nie padło, nie zdechło, to zostało upolowane. Koty znikły. Psy znikły.", s. 71

Bibliografia

• Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, Warszawa 1987.