Kultura pamięci

• Erinnerungskultur in Wikipedia

Assmann Aleida, Między historią a pamięcią

• Wprowadzenie: o krytyce, popularności i adekwatności terminu „pamięć”
  • Po pierwsze: Czy pamięć zbiorowa w ogóle istnieje?
  • Po drugie: Czy lepiej pamiętać, czy zapominać?
  • Po trzecie: Czy kultura pamięci oznacza koncentrację na przeszłości i przesłania przyszłość?**
  • Po czwarte: Jak zmienia się kultura pamięci w społeczeństwach wielokulturowych?
    • Kwestia asymilacji : "Nie można czynić imigrantów przedmiotem narodowej pedagogiki, lecz należy przekazywać społeczeństwu ich doświadczenia, zakorzeniając je we wspólnej pamięci."
  • Po piąte: Czy narodowa kultura pamięci utrudnia stosunki transnarodowe?
    • Wojna dla Niemców od 1941: "Podczas gdy Niemcy włączyli już do swojej pamięci zbrodnie, które w trakcie II wojny światowej popełnili na żydowskich ofiarach w Polsce, nadal pozostają nieświadomi zbrodni wyrządzonych na Polakach. W publicznych reprezentacjach zbrodnie Wehrmachtu rozpoczynają się od inwazji na Rosję w czerwcu 1941 roku (cezurę tę przyjęto w serialu Nasze matki, nasi ojcowie)"
  • Polska była 1. ofiarą : "Polska (zupełnie inaczej niż Austria) była „pierwszą ofiarą” niszczycielskiej inwazji Hitlera"
  • Upamiętnianie ofiar jest nowością: "Przypuszczam, że kultura pamięci, która podąża tropem etycznych postulatów praw człowieka i włącza ofiary własnej przemocy do pamięci narodowej, to zjawisko historycznie nowe. Idea, by nie upamiętniać jedynie własnych bohaterów i ofiar, lecz także cierpienia i ofiary własnej polityki, zyskuje coraz większą popularność – od Australii, przez Brazylię aż do Kanady"
  • Od kiedy można zapominać o swoich ofiarach: "Podążając za Christianem Meierem, zadajmy pytanie, czy nie możemy w końcu porzucić traumatycznej przeszłości i odzyskać spokoju. Odpowiedź na to pytanie jest prosta: tak długo, jak długo ci, wobec których stosowano przemoc, nie zapomną tych wydarzeń, lecz będą je włączali do własnej tożsamości i pamięci narodowej, ich cierpienie nie zniknie – tylko dlatego, że oprawcy o nim zapomną. Asymetryczne relacje między pamięcią a zapomnieniem wciąż jeszcze stanowią znaczącą część ciężaru przeszłości i długotrwale deformują wewnętrzny dialog europejski."

Czym są teksty kulturowe?

• Prowokacja George'a Steinera
  • Co to jest literatura zachodu?: "Owa baza kultury obejmuje dwa tysiące lat literatury Zachodu, tworząc ogromną przestrzeń żywotnej interakcji między autorami, tekstami i czytelnikami."
  • Georga Steiner, "zorganizowana amnezja", masskultura elektroniczna to upadek
  • Georga Steiner, "Rzeczywiste obecności" (1989) upadek kultury to wina literaturoznawstwa; sztuka to zjawisko parareligijne
  • Rozróżnienie wyparte z literaturoznawstwa: sztuka autonomiczna a sztuka auratyczna
• O różnicy między "tekstami literackimi" a "tekstami kulturowymi"
  • Tekst kulturowy: "Tekst kulturowy jest plamką ślepą na mapie literaturoznawstwa. Tu nie tylko przeoczono coś, co oczekuje przepracowania."
• O historii emancypacji tekstu literackiego
  • Rozwój piśmiennictwa i czytelnictwa prowadzi do zwiększenia samotności w społeczeństwie: "1812 roku Adam Müller wygłosił odczyt, w którym analizował fragmentację i autonomizację kultury, za główny ich czynnik przyjmując wynalezienie druku i przewidując, że w XIX wieku oba procesy jeszcze się nasilą. Zdaniem Müllera samotne pisanie owocuje samotnym czytaniem, produkcja literacka i jej recepcja są oddzielone od społecznego życia narodu."
  • samotność i filologizacja literatury: "Müller widzi silny związek między utrwalaniem wiedzy na piśmie w ramach masowej produkcji książek, osamotnieniem jednostki wynikającym z jej wycofania się w sferę prywatności oraz filologizacją literatury."
• O historii tekstów kulturowych
  • Paradygmat tekstu kulturowego: "Paradygmatem tekstów kulturowych jest Biblia. Spoczywa na niej wymóg głoszenia ponadczasowej prawdy, połączonej z funkcją utwierdzania tożsamości zbiorowej; odwoływanie się do tego tekstu konstytuuje wspólnoty i odróżnia je od siebie."
  • Autorzy tworzyli teksty podobne do tekstu kulturowego: "Dante, Milton czy Bunyan to autorzy, którzy swoim własnym tekstom literackim nadali cechy tekstów kulturowych. Ich prace mają zdawać się podobne do Biblii, co nakazuje odczytywanie ich jako tekstów kulturowych."
  • Renesans: "Od renesansu rangę tekstów kulturowych uzyskały, prócz Biblii, teksty greckie i rzymskie, gdyż uznawano je za nośniki wartości ponadhistorycznych"
  • Teksty kulturowe a powstanie narodów: "Testy kulturowe przyczyniły się do wytworzenia własnych tradycji przez poszczególne narody. Ogromną rolę w tym procesie odegrały eposy narodowe – twórcą tego gatunku był Wergiliusz. W role autorów fundacyjnych tekstów kulturowych wcielali się za nim pisarze tworzący w językach narodowych, tacy jak Dante, Spencer czy Milton"
  • Teksty tworzą pamięć kulturową: "Nie piszą w osamotnieniu, lecz bezpośrednio tworzą pamięć kulturową."
  • Teksty kulturowe jako narzędzia kreacji tożsamości: "Teksty kulturowe zastępują genetycznie obciążoną tożsamość. Za pomocą pisma budują różne jej odmiany: religijną, narodową, indywidualną."
  • Teksty kulturowe: "zabezpieczają tożsamość jednostki we współczesnym świecie."
• Włączenie Shakespeare'a do kanonu
  • Dowód istnienia tekstów kulturowych: "Istnienie tekstów kulturowych należy wskazać na konkretnym przykładzie15. Powołam się na włączenie Shakespeare’a do kanonu, ukazując to z dwóch perspektyw: młodego Goethego i późnego Carlyle’a."
• Podsumowanie: najważniejsze cechy odróżniające „teksty literackiy” i „teksty kulturowe”"
• Związek z tożsamością
  • "Tekst literacki kieruje się do czytelnika jako do samodzielnej jednostki i autonomicznego podmiotu"
  • "Adresat tekstu kulturowego natomiast to czytelnik, będący reprezentantem zbiorowości, człowiekiem grupy, częścią większej całości."
  • "Kształt tej całości nadają kanony tekstów religijnych, narodowych lub edukacyjnych."
• Sposób odbioru
  • Tekst literacki wymaga estetycznego dystansu, ucieleśniając prawdę, która do niczego nie zobowiązuje.
  • Za tekstem kulturowym stoi wymóg wiążącej, wyrażonej wprost i wiecznej prawdy
  • Podczas gdy tekst literacki ma służyć przyjemności, tekst kulturowy ma kształtować określoną tożsamość i jest uzależniony od żywej łączności z czytelnikami, którzy identyfikują się z nim, a równocześnie dzięki niemu zyskują i utrwalają swoją tożsamość. Służy on nie tylko lekturze i kontemplacji, lecz także zakorzenieniu.
• Wymóg innowacyjności i włączenie do kanonu
  • Od tekstów literackich wymaga się nowatorstwa.
  • Teksty kulturowe są częścią kanonu. To oznacza, że przeszły rygorystyczną selekcję spośród ogromu istniejących tekstów. Oznacza to także, że ów wybór jest stabilny i opiera się rynkowym postulatom nowości, zróżnicowania i ducha czasu.
• Ponadczasowość
  • "Tekst‌ literacki stoi w otwartej przestrzeni historii, kształtowanej przez prądy epoki, przełomy, mody i zmiany perspektywy. Pytanie, czy tekst literacki znajdzie czytelnika wśród następnych pokoleń, pozostaje z definicji otwarte."
  • "Tekst‍ kulturowy stoi w zamkniętej przestrzeni tradycji, w której pojawia się wymóg niewyczerpanej i ciągłej aktualności oraz towarzyszy mu zbiorowa lub osobista decyzja, by trzymać się tego akurat tekstu, niezależnie od upływu czasu. Sprawia ona, że tekst kulturowy zyskuje transhistoryczną właściwość nieprzemijalności."

Cztery poziomy pamięci

• cztery poziomy pamięci: pamięć jednostki, pokolenia, zbiorowości oraz pamięć kultury
  1. Pamięć indywidualna
     1. Po pierwsze, są zasadniczo perspektywiczne, a tym samym niewymienne i nieprzekazywalne
     2. Po drugie, wspomnienia nie istnieją w izolacji, ale w sieci wzajemnych powiązań.
     3. Po trzecie, wspomnienia jako takie są fragmentaryczne, tj. ograniczone i nieuformowane
     4. Po czwarte, natura wspomnień jest ulotna i labilna.
     • pamięć indywidualna jest dynamicznym medium subiektywnego przepracowania doświadczeń.
     • Jan Assmann, czyt.: "Jeśli z Janem Assmannem preferujemy używanie w tym kontekście pojęcia „pamięć komunikacyjna” zamiast „indywidualna”, to czynimy tak dlatego, że chcemy uniknąć sugestii, jakoby chodziło tu o pamięć samowystarczalną i czysto prywatną."
     • Hegel: wspomnienie jest subiektywne: "W tradycji niemieckiego idealizmu od czasów Hegla pojmowano wspomnienie jako coś głęboko wewnętrznego i utożsamiano je z jądrem subiektywizmu."
     • Halbwachs, punktem wyjścia jest pamięć zbiorowa: "Maurice Halbwachs. Według niego całkiem samotny człowiek nie byłby w stanie wykształcić wspomnień, ponieważ powstają i umacniają się one w ciągłej komunikacji, to jest w wymianie z innymi."
  2. Pamięć pokoleń
     • Halbwachs i Mannheim: "Karl Mannheim, który dziś – obok Halbwachsa – uchodzi za ojca-założyciela społecznych badań pamięci, już w latach 30. XX wieku zwrócił uwagę na kształtowanie się pamięci pokoleń"
     • "W badaniach tych wychodzi się z założenia, że ludzie w wieku 12–25 lat są szczególnie chłonni na doświadczenia, które decydują o ich dalszej biografii. Przyjmuje się, że wydarzenia przeżyte w tym okresie w większym stopniu wpływają na rozwój osobowości i pozostawiają głębsze ślady w pamięci niż te, które następują w późniejszym wieku. Ponadto udowodniono, że dzielona z innymi rówieśnikami pamięć pokoleniowa stanowi ważny element w konstrukcji pamięci osobistej."
  3. Pamięć zbiorowa
     • Pamięć zbiorowa a pamięć indywidualna : "Ta pierwsza nie opiera się na sieciowych zależnościach, zdolności kontynuacji i wzajemnych potwierdzeniach – przeciwnie: dąży do polemicznych relacji z przeciw-konstrukcjami innych pamięci zbiorowych. Nie jest też fragmentaryczna i niepełna, lecz wyrasta z opowieści, które, podobnie jak mity i legendy, cechuje struktura narracyjna i jasny przekaz. Wreszcie pamięć zbiorowa nie jest labilnym i płynnym tworem, lecz opiera się na symbolicznych znakach, które utrwalają, uogólniają i ujednolicają wspomnienie oraz umożliwiają jego przekaz z pokolenia na pokolenie"
     • Jak powstaje pamięć zbiorowa narodu wg Baumana: "pieczołowicie konstruują wspólne dziedzictwo historyczne i robią, co mogą, by zdyskredytować lub wyciszyć pamięć zdarzeń rozsadzających postulowaną spójność narodowej tradycji. Pielęgnują poczucie wspólnej misji, wspólnego losu, wspólnego przeznaczenia."
     • Cecha wspólna pamięci indywidualnej i zbiorowej - perspektywizm: "Zarówno pamięć indywidualna, jak i zbiorowa są zorganizowane perspektywicznie. Żadna z nich nie dąży do kompletności i nie przyjmuje dowolnych elementów, ale obie opierają się na skrupulatnym wyborze"
     • Pamięć zbiorowa to historia zwycięstw a nie klęsk, perspektywiczny charakter pamięci zbiorowej: "Regułą jest odwoływanie się do takich momentów w historii, które umacniają pozytywny autowizerunek i pozostają w zgodzie z określonymi celami działania. Co nie przystaje do heroicznego obrazu, zostaje zapomniane. Najwyraźniej łatwiej pamiętać o zwycięstwach niż o porażkach. Stacje paryskiego metra upamiętniają np. zwycięstwa Napoleona, pomijają natomiast jego klęski. Z kolei w Londynie, w kraju Wellingtona, istnieje stacja metra Waterloo, co jest wyraźnym dowodem na perspektywiczny charakter pamięci zbiorowej."
     • O klęskach wspomina się gdy naród wybiera tożsamość ofiary: "Jeśli naród opiera swoją tożsamość na świadomości ofiary, podtrzymuje wspomnienie doznanych krzywd, by w ten sposób legitymizować roszczenia i mobilizować heroiczną gotowość do odwetu, to klęski upamiętniane są z wielkim patosem i zaangażowaniem"
     • Pamięć zbiorowa a pamięć indywidualna: "Ta pierwsza nie opiera się na sieciowych zależnościach, zdolności kontynuacji i wzajemnych potwierdzeniach – przeciwnie: dąży do polemicznych relacji z przeciw-konstrukcjami innych pamięci zbiorowych. Nie jest też fragmentaryczna i niepełna, lecz wyrasta z opowieści, które, podobnie jak mity i legendy, cechuje struktura narracyjna i jasny przekaz. Wreszcie pamięć zbiorowa nie jest labilnym i płynnym tworem, lecz opiera się na symbolicznych znakach, które utrwalają, uogólniają i ujednolicają wspomnienie oraz umożliwiają jego przekaz z pokolenia na pokolenie."
     • Zmiana zasad gramatyki w pamięci zbiorowej w ostatnich dekadach: "Honor, triumfujący bądź zhańbiony, który przez wieki określał kod narodowej pamięci i wyznaczał podstawową strukturę wyboru tego, co warte pamiętania, w przyszłości nie będzie jedyną miarą oceny wspomnień."
     • Przebaczenie to nie to samo co zapomnienie: "rozdzielenie przebaczenia i zapomnienia oraz pamiętania i zemsty. Obowiązuje raczej reguła, że wspólna pamięć sprawców i ofiar stwarza o wiele lepszą podstawę pokojowej koegzystencji niż wspólne zapomnienie"
     • Międzynarodowa refleksja nad kulturą pamięci: "Żyjemy dziś w czasach, w których przybiera na sile wymóg krytycznej refleksji nad własnymi konstrukcjami pamięci. Fakt, że państwa i społeczeństwa przyglądają się nawzajem swojemu pamiętaniu oraz poddają wyznaczniki pamięci i zapomnienia gruntownej rewizji, jest historyczną nowością. W XIX i XX wieku, epoce narodów, pamięci narodowe w Europie kształtowano w polemicznej konfrontacji do państw sąsiednich, nie oglądając się na nie."
     • Nowa perspektywa transkulturowa: "W nowej perspektywie transkulturowej chodzi o obserwację zbiorowego konstruowania pamięci i krytyczną analizę ich potencjalnie szkodliwych skutków dla wielostronnych relacji narodowych i interkulturowych"
  4. Pamięć kulturowa
     • "Ponad pamięcią komunikacyjną i zbiorową należy umieścić kolejny poziom – pamięć kulturową. Podobnie jak pamięć zbiorowa, pamięć kulturowa służy przekazywaniu doświadczeń i wiedzy ponad granicami pokoleń, wytwarzając w ten sposób społeczną pamięć długoterminową. O ile jednak pamięć zbiorowa osiąga tę stabilizację poprzez radykalne zagęszczenie treści, daleko idącą intensyfikację symboli oraz odwoływanie się do silnych afektów emocji psychicznych, to pamięć kulturowa opiera się na zewnętrznych mediach i instytucjach, które dbają o pamięć i przekazują wiedzę. Na poziomie pamięci kulturowej decydującą rolę odgrywa przeniesienie doświadczeń, wspomnień i wiedzy na nośniki materialne, jak książka czy film. Podczas gdy obraz i pismo mają dla pamięci zbiorowej wartość głównie sygnalizacyjną i pełnią funkcję przypominających znaków lub apeli o wspólną, ucieleśniającą pamięć – jak […] na przykład graffiti z datą na ścianie – pamięć kulturowa bazuje na przekazanym, złożonym repertuarze heterogenicznych form symbolicznych."
     • Pamięć zbiorowa a pamięć kulturowa: "O ile problemem pamięci zbiorowej jest ujednolicanie i upolitycznienie, o tyle w wypadku pamięci kulturowej kłopotem okazuje się bazowanie na zmagazynowanej wiedzy i oderwanie od żywej świadomości."
     • Pamięć kulturowa nie ulega manipulacji politycznej: "Z uwagi na jej medialne i materialne zakorzenienie pamięć kulturowa przeciwstawia się wąskim ujęciom, typowym dla pamięci zbiorowej. Jej zasoby nie dają się rygorystycznie ujednolicić ani zinstrumentalizować politycznie,"
     • Części składowe pamięci kulturowej: "dwie przeciwstawne warstwy pamięci funkcjonalnej i magazynującej."
     • Pamięć magazynująca a pamięć funkcjonalna: "O ile pamięć magazynująca zabezpiecza materialne ślady kulturowej przeszłości, o tyle pamięć funkcjonalna jest rezerwuarem ponadczasowych przesłanek czasu minionego. Rozumie się przez to takie artefakty, które dzięki ciągłej trosce i niesłabnącej uwadze nie tracą do końca swojej siły wyrazu, ale są przejmowane przez kolejne generacje i ponownie opracowywane."
     • "Te elementy, które nie wywołują już zainteresowania, mogą być przenoszone z pamięci funkcjonalnej, określanej przez wolę i świadomość, do magazynu, inne zaś przywracane z pamięci magazynującej do aktywnej, do pamięci funkcjonalnej"
• Pomiędzy zbiorowa a pamięć kulturowa raz jeszcze: "Pamięć kulturowa, dzięki wbudowanej w jej strukturę relacji napięć między pamiętaniem i zapomnieniem, świadomym i nieświadomym, widocznym i utajonym, jest nieporównanie bardziej złożona i zdolna do przemian (ale też bardziej krucha i problematyczna) niż pamięć zbiorowa, nastawiona na jednolitość i jednoznaczność."

Pamięć magazynująca i funkcjonalna

• Wyzwanie stojące przed badaczami pamięci
  • Francja, opozycja pamięć a historia, mémoire vs histoire: "Opozycję między historią, przechowywaną we wspomnieniu danej grupy, będącą obiektem troski i wymiany, a tą rekonstruowaną przez profesjonalnych historyków opisał jako pierwszy Maurice Halbwachs"
  • Badania amerykańskie, archaic memory, modern memory, postmodern memory: "Pojęcie archaic memory, pod którym skrywa się sposób ukonstytuowania przednowoczesnych społeczeństw, opatrywane jest w tej nomenklaturze takimi przymiotami, jak: religijność, pierwotność, mityczność, kultowość, witalność czy żywotność. Pojęcie modern memory, używane w odniesieniu do przekształceń kultury spod znaku reprodukcji technicznej, przyspieszenia społecznych procesów przemian i utraty tradycji kulturowej, ma więcej wspólnego ze zmianą i zapomnieniem niż z pamięcią. Postmodern memory oznacza natomiast restytucję społecznego i politycznego znaczenia wspomnień, przy czym ta nowa metamorfoza pamięci nie jest równoznaczna z powrotem typu archaicznego."
• Pamięć funkcjonalna i magazynująca
  • Kultura jako niedziedziczna pamięć społeczeństwa, zob. o semiotycznym mechanizmie kultury: "kultury jako niedziedzicznej pamięci społeczeństwa, którą sformułowali Jurij Łotman i Boris Uspienski 4."
  • Definicja kultury: "kulturę można definiować jako warunek umożliwiający komunikację ponad okresem życia ludzkiego"
  • Pamięć funkcjonalna: "Pod pojęciem pamięci funkcjonalnej rozumiem tu kulturową wiedzę, wiążącą dla wszystkich członków danej grupy, którą należy przyswoić w procesie wychowania, ucieleśnić, wyuczyć i uczynić integralną częścią siebie, aby objęci nią uczestnicy danej kultury mogli się z nią identyfikować i odczuwać przynależność do niej."
  • Pamięć magazynująca: "Pamięć magazynująca oznacza natomiast zobiektywizowaną wiedzę kulturową, zapisaną w różnych systemach znaków i zachowaną w nośnikach materialnych."
• Strukturalne przemiany pamięci kulturowej
  • Nowożytność: rosnąca przepaść między wiedzą a pamięcią
    • powstanie druku zaburzyło równowagę między pamięcią funkcjonalną i magazynującą
  • Historyzm: pamiętanie zapominania
    • powstanie archiwów i muzeów narodowych w wieku XVIII
  • Krytyka historyzmu i ofensywa edukacji
    • Nietzsche: "Posłużył się przy tym pojęciami życia i historii, które można przełożyć na określenia pamięci funkcjonalnej i magazynującej."
    • Pamięć magazynująca i pamięć funkcjonalna: "Pamięć magazynująca przyjmuje ogromne ilości przyrastającej wiedzy naukowej i historycznej tak cierpliwie, jak tylko pozwalają na to materialne środki magazynowania. Pamięć funkcjonalna wybiera z tej niezróżnicowanej masy treści, które są warte zachowania w żywej pamięci, mają potencjał budujący tożsamość albo funkcjonują jako punkty orientacyjne."
  • Zwrot cyfrowy: amnezja czy total recall?
    • Cechy pamięci magazynującej w dobie komputerów:
      1. Przekaz z nośników materialnych na elektroniczne.
      2. Rozszerzenie przestrzeni magazynowania przy drastycznej redukcji długofalowej stabilności.
      3. Szybka cyrkulacja i rozszerzony dostęp.
    • Internet to pamięć funkcjonalna: "Internet jest pamięcią magazynującą bez magazynu. Jest nastawiony całkowicie na teraźniejszość: zachowuje i oszczędza tylko to, co faktycznie jest potrzebne tu i teraz. Dzięki temu jest jednocześnie rozszerzoną do gigantycznych rozmiarów pamięcią funkcjonalną, spełniającą równocześnie wszystkie możliwe potrzeby. Społeczne, etniczne, narodowe i kulturowe horyzonty pamięci rozpuszczają się w globalnej sieci. Aktualna obecność internetu i jego światowy zasięg sprawiają, że idea pamięci, tak magazynującej, jak i funkcjonalnej, zdaje się przestarzała. Stała obecność i globalność połączonego horyzontalnie społeczeństwa ogólnoświatowego odsuwają w przeszłość wertykalną konstrukcję pamięci kulturowej, dla której przestrzenią ekspresji była m.in. literatura."
    • Tradycyjna kultura pamięci prosperuje dziś także: "Również w dobie internetu nie brakuje oznak ciągłego zainteresowania pamięcią funkcjonalną. Od dwudziestu lat przeżywamy falę popularności pamięci, wyrażającą się w zakładaniu nowych muzeów, wznoszeniu publicznych pomników i mianowaniu historycznych miejsc pamięci, które jeszcze nie utraciły swej świetności. Ta fala przetacza się – inaczej niż w XIX wieku – nie pod znakiem heroicznej automonumentalizacji, lecz raczej historycznych katastrof i traum, które z perspektywy długookresowych skutków dostrzegalne są jako nieprzezwyciężona przeszłość; będąc unfinished business, czekają na przypomnienie i przepracowanie"
    • Badania pamięci jako terapia psychoanalityczna: "Kulturowe badania pamięci zyskują dziś tym samym zarówno terapeutyczną, jak i krytyczną funkcję, nieco podobną do tej, której analitycy upatrują w terapii indywidualnej czy grupowej"
• Zakończenie
  • Odróżnienie pamięci funkcjonalnej i magazynującej pojawia się dopiero w społeczeństwach piśmiennych: "Równowaga, która w społeczeństwach skupionych wokół tradycji oralnej utrzymuje się między technikami magazynowania a pojemnością ludzkiej pamięci, została bezpowrotnie utracona wskutek rozwoju mediów technicznych, który rozpoczął się od wprowadzenia pisma fonetycznego."
  • "Zmiana strukturalna w pamięci kulturowej dokonuje się z każdym przełomem medialnym, który ustanawia nową relację między pamięcią funkcjonalną a magazynującą."

Kanon i archiwum

• Dynamika pamięci kulturowej – między pamiętaniem a zapominaniem
  • definicja kultury, Jurij Łotman i Boris Uspienski: „społeczna pamięć przekazywana niegenetycznie”
  • Dwie formy zapominania, aktywna i bierna: "Aktywne zapominanie jest wynikiem zamierzonych czynności, takich jak wyrzucanie na śmietnik lub niszczenie."
    • Zapominanie aktywne jako element przemocy kolonialnej: "Samo zapominanie to niezbędna i konstruktywna część wewnętrznych transformacji społecznych, ale gdy kieruje się je na inne kultury lub prześladowane mniejszości, staje się aktem destrukcyjnej przemocy"
    • "Potężnym i niemal zawsze skutecznym instrumentem niszczenia materialnych i duchowych tworów kultury jest cenzura"
    • Zapominanie bierne: "Bierna forma kulturowego zapominania odnosi się do niezamierzonych czynności, takich jak utrata, ukrycie, rozproszenie, zaniedbanie, porzucenie lub pozostawienie."
  • "pamiętanie również ma swoją bierną i aktywną stronę."
    • "Instytucje pamiętania aktywnego zachowują przeszłość jako teraźniejszość, podczas gdy instytucje pamiętania biernego zachowują przeszłość jako przeszłość."
  • Jakob Burckhardt, przekazy i ślady: "Poprzez „przekazy” rozumiał teksty i pomniki tworzone z myślą o potomności, podczas gdy „ślady” nie mają podobnego adresata."
    • "Burckhardt nie ufał „przekazom”, jako kreowanym i reżyserowanym najczęściej przez ludzi władzy lub instytucje państwowe; uważał je za tendencyjne i tym samym wprowadzające w błąd. Wysoko cenił natomiast „ślady” – niezamierzone, bezpośrednie świadectwa minionej epoki, które mogą opowiedzieć przeciw-historię względem tej propagowanej przez rządzących."
• Pracująca pamięć kulturowa: kanon
  • Kanon: "Na kanon składają się trzy elementy: selekcja, wartość i trwanie. Selekcja zakłada podejmowanie decyzji i konflikty władzy; przypisanie wartości nadaje obiektom aurę i czcigodność; głównym celem całej procedury jest zaś trwanie w pamięci kulturowej."
  • "Istnieją trzy kluczowe dziedziny aktywnej pamięci kulturowej: religia, sztuka i historia"
  • Podręczniki szkolne: "broń masowego instruowania" (Charles Ingrao)
  • Pracująca pamięć kulturowa versus pamięć referencyjna: "Uznanie, częste odtwarzanie oraz nieustanne (publiczne i jednostkowe) zainteresowanie przypisać należy obiektom pracującej pamięci kulturowej, podczas gdy wycofanie z dominującej sfery zainteresowań i profesjonalna konserwacja charakteryzują pamięć referencyjną. Pełna oddania cześć oraz badawcza ciekawość to dwa bieguny, między którymi rozgrywa się dynamika pamięci kulturowej."
• Referencyjna pamięć kulturowa: archiwum
  • Archiwum wg Michela Foucaulta: „to najpierw prawo tego, co może być powiedziane”"
  • Archiwa polityczne i historyczne: "Podczas gdy archiwa polityczne funkcjonują jako ważne narzędzie sprawowania władzy, archiwa historyczne magazynują informacje, które nie znajdują już bieżącego zastosowania."
• Wcielona i niewcielona pamięć kulturowa
  • Kultury oralne nie posiadają biernej pamięci magazynowej: "Chociaż nie możemy wyobrazić sobie kultury bez aktywnej pamięci, nie mamy problemu z wyobrażeniem sobie kultury pozbawionej biernej pamięci magazynującej. W kulturach oralnych, w których pamięć kulturowa jest ucieleśniona i przekazywana poprzez konkretne praktyki, nie dochodzi do akumulacji pozostałości materialnych."

Metafory, modele i media pamięci

• próba systematyki modeli pamięci: metafory przestrzenne (dwuwymiarowe nośniki, trójwymiarowe miejsca) i metafory czasowe pamięci (sen, przebudzenie, śmierć, odrodzenie)
• George Eliot o umyśle, Młyn nad Flossą: "Jakże różnorodne wyniki możemy osiągnąć, zmieniając metaforę! Wystarczy raz nazwać mózg intelektualnym żołądkiem, żeby płodna koncepcja umysłu jako pługów i bron przestała cokolwiek wyjaśniać. Inni zawsze mogą iść w ślady wielkich autorytetów i nazwać umysł białą kartą papieru albo lustrem. Wtedy jednak wiedza o procesach trawiennych na nic się nie przyda."
• Harald Weinrich, dwie podstawowe metafory pamięci, magazyn oraz tabliczka: "Metafora magazynu wywodzi się z sofizmu oraz retoryki, które uczyły pragmatycznej elokwencji oraz wykorzystania zdolności pamięciowych. Metafora tabliczki natomiast, tak jak rozumiał ją Platon, odnosi się do pojęcia pamięci naturalnej, w przeciwieństwie do pamięci, którą rozwijano dzięki pomocy z zewnątrz"
• Metafory pisemne: tabliczki, księgi, palimpsesty
  • Piśmienność tradycyjna a elektroniczna: "Zanim wynaleziono elektroniczne formy pisma, istniały tylko dwie techniki: nakładanie pigmentu na gładką powierzchnię oraz rzeźbienie bądź wydrapywanie znaków w odpowiednim materiale."
• Przestrzenne metafory pamięci
  • średniowieczna metafora magazynu (pudła)
  • Mary Carruthers: komórka, sakiewka
  • Locke: pamięć to "magazyn pojęć"
  • mnemotechnika, Sztuka pamięci, Yates: magazyn
  • Spenser: biblioteka
  •  ???Arystoteles, "podział ludzkiego umysłu na fantazję, rozum oraz pamięć, które znajdują się jedno po drugim w trzech komorach mózgu"
  • Andrzej Szczypiorski: "na plecach worek osobistych doświadczeń", strych
  • Freud: wykopaliska
• Czasowe metafory pamięci
  • Łykanie, przeżuwanie oraz trawienie
  • św. Augustyn, Wyznania: pamięć to żołądek umysłu
  • George Eliot: umysł - żołądek
  • Nietzsche: pamięć i zapominanie działają bez udziału świadomości, tak jak trawienie
  • Zamarzanie i odwilż
  • Dwie formy zapominania: "dwie formy zapominania: jedną, która jest siłą siejącą rozkład i zniszczenie, drugą o charakterze konserwującym"
  • Sen i przebudzenie - metafora gnostycka
  • Wywoływanie duchów - XI Księga Odysei, podróż w zaświaty

O medialnej historii pamięci kulturowej

• Wokół pojęcia pamięci kulturowej
  • O pamięci kulturowej: Pojęcie „pamięć kulturowa” jest już zużyte!
  • Francuskie badania nad pamięcią: Pierre Nora, "kontynuacja teorii Maurice’a Halbwachsa, pozostaje pod wpływem tezy o kryzysie pamięci w nowoczesności: punktem wyjścia jest przyspieszenie przemian w rzeczywistości społecznej i technicznej, które prowadzi do erozji tradycji. Na tym tle debatowano we Francji o znaczeniu pamięci kulturowej jako podstawy narodowej tożsamości oraz postawiono pytanie o możliwości jej zachowania i rekonstrukcji"
  • Amerykańskie badania nad pamięcią: "kierunek rozwoju angloamerykańskiego dyskursu pamięci przebiegał nie od strony centrum, lecz ze społecznych peryferii. Stąd wyszedł impuls w postaci wypartych, nieprzepracowanych, traumatycznych doświadczeń historycznych. Paradygmatem takich negatywnych wspomnień jest Holokaust, w ślad za którym prawa do społecznego uznania domagają się również inne zbiorowe cierpienia. Może tu chodzić o wykorzystywanych niewolników, zepchniętą na margines ludność tubylczą różnych kontynentów, jak też o ludzi ciemiężonych fizycznie i wywłaszczonych kulturowo w efekcie kolonializacji"
  • Koncepcja Assmanów: "Dyskurs pamięci, w postaci reprezentowanej przez Jana Assmanna oraz przeze mnie, wznosi się ponad traumy aktualnej teraźniejszości i kryzysy nowoczesności, w zdecydowanie dłuższej perspektywie historycznej stawia fundamentalne pytanie o sposób formowania pamięci przez kulturę oraz bada środki i strategie, powodujące przemiany pamięci kulturowej w przeszłości."
  • cztery wymiary kultury:
    1. kultura to "środowisko (Lebensraum) i styl życia, w którym nasze codzienne potrzeby zyskują strukturę i zaspokojenie"
    2. "kultura rozumiana jako polityczna i społeczna forma organizacji mas ludzkich",
    3. kultura jako rozwój wiedzy i możliwe formy jej zastosowania.
    4. kultura jako pamięć: "teksty, wydarzenia i przedmioty niekiedy z dużo wcześniejszych epok, które albo pozostały ważne mimo zmieniających się kontekstów historycznych, albo zachowały się dla przyszłości, choć ich znaczenie minęło."
  • Pamięć kulturowa i internet: "Pamięć kulturowa tworzy materialne i instytucjonalne podstawy, dzięki którym ludzie mogą odnosić się do odległych w czasie epok i żywić nadzieję na podobne relacje z pokoleniami z przyszłości. Tak jak internet stworzył ramy komunikacji ponad odległościami w przestrzeni, tak pamięć kulturowa tworzy takie ramy dla komunikacji w czasie."
• Pamięć kulturowa około 1800 roku – historyzm i świadomość medialna
  • Pogarda dla pisma: "Filozofowie, jak Vico, Herder czy Mendelssohn, gardzili „ludźmi litery” (którymi oczywiście sami byli) i snuli marzenia o powrocie z akademii do pierwotnego lasu czasów starożytnych."
  • W kulturze oralnej pamięć funkcjonalna i pamięć magazynująca są tym samym: "Pamięci magazynująca i funkcjonalna jeszcze nie uległy tu rozszczepieniu, taka pamięć nie zawiera nic zbędnego ani niezrozumiałego."
  • Co takiego?: "wytępienie (!!!!) rodowitych Amerykanów"
• Pamięć kulturowa około 1900 roku – krytyka historyzmu i ofensywa edukacji
  • Nietzsche: przerost pamięci magazynującej zagraża kulturowej pamięci funkcjonalnej
• Pamięć kulturowa około 2000 roku – cyfryzacja i materializacja
  • Zmiany wprowadzone w pamięci magazynującej przez wynalazek internetu:
    1. Przekaz z nośników materialnych na elektroniczne. Impulsy elektryczne i przepływy prądu są materialnie inne niż pergamin, papier, jony srebra, celuloid czy taśmy magnetyczne. „Dematerializacja”, przebiegająca od nośników stałych ku płynnym, niesie konsekwencje dla pamięci magazynującej ery cyfrowej. Skasowane informacje znikają bez śladu. Brak pozostałości sprawia, że nic się nie nawarstwia.
    2. Rozszerzenie przestrzeni magazynowania przy drastycznej redukcji długofalowej stabilności. Zależnie od swych właściwości każdy materiał ma różny okres rozpadu: kamień zachowuje się dłużej niż papirus, dlatego też w Egipcie przekazy dla potomnych kuto w kamieniu, a efemeryczne teksty spisywano trzcinką na papirusie. Benedyktyński skryba już w XV wieku przestrzegał przed degeneracją pamięci w epoce książki. Zestawiał przy tym wytrzymałość pergaminu, wynoszącą 2000 lat, z trwałością zadrukowanego papieru, liczącą jedynie 200 lat; nie mógł nic wiedzieć o zakwaszonym papierze ze ścieru drzewnego, który od połowy XIX wieku służy do produkcji 80% książek, nie wspominając o naszych dyskietkach. Te mogą w najlepszym wypadku funkcjonować przez 20 lat, co jednak traci znaczenie w obliczu coraz szybszego rozwoju całej aparatury technicznej – za 20 lat nie będzie już maszyn zdolnych odczytywać stare nośniki. W historii magazynowania informacji wygoda zapisu i zwiększanie objętości stoją w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do stabilności i trwałości nośników.
    3. Szybka cyrkulacja i rozszerzony dostęp. Oprócz zwiększania powierzchni magazynowania w centrum zainteresowania nowej technologii informacyjnej stoi przyspieszenie czasu transferu, mierzonego w nanosekundach. Zamiast czekania, szukania, sprawdzania, snucia hipotez i refleksji pojawia się chęć natychmiastowego i ściśle ukierunkowanego dostępu do informacji. Tęsknoty ery informacyjnej dotyczą nieograniczonego i bezpośredniego dostępu do danych. Przyspieszenie ich przepływu pociąga za sobą nie tylko coraz krótsze okresy używalności nośników, ale też coraz szybszy rozpad samych informacji. Wszystko, co zachowane na dłuższy czas i nierewidowane, jest obciążone potencjalnym błędem przeterminowania. Odpowiednią dla internetu metaforą nie jest zatem biblioteka czy archiwum, ale giełda z jej wahaniami nastrojów i raptowną utratą aktualności.
  • Internet zawiera informacje, ale nie przedmioty: "Internet obejmuje wszystko, co daje się zamienić na informację, w tym obrazy, teksty i dźwięki, ale nic poza tym. Nie zawiera nic, co opiera się tej transformacji, jak same przedmioty z ich upartą materialnością."
  • alfabetocentryzm: "Możliwość oddzielenia przedmiotów od ich materialnej formy, ich redukcji do czystej informacji, pojawiła się wraz z pismem alfabetycznym i rozwinęła po wprowadzeniu zapisu cyfrowego."
  • Trzy modele kulturowe tożsamości zbiorowej
  • Spojrzenie kolonialne: "Pytanie: „kim jesteśmy?” jest do dziś poza kręgiem europejskim ważniejsze od pytania: „kim jestem?”"
    1. Tożsamość egalitarna (społeczeństwo bez państwa): "egalitaryzm społeczności plemiennych bazuje na podstawowej nierówności, mianowicie na różnicy płci)"
       • Clastres mówi o „społecznościach znamienia”
       • "Znamię jest tu rozumiane jako naznaczenie ciała, które tym samym staje się nośnikiem substancjalnej tożsamości. Stanowi centralny punkt rytuałów inicjacyjnych, które Clastres nazywa również „torturami inicjacji”."
    2. Tożsamość hegemoniczna (Egipt)
       • "Tożsamość państwowotwórczej elity Egiptu faraonów jest tożsamością hegemoniczną; cząstka ludności uosabia całość społeczeństwa."
    3. Tożsamość mniejszościowa (Izrael)
       • "Poprzez rytuał obrzezania wszyscy członkowie wspólnoty (znowu płci męskiej) zostają naznaczeni jako z zasady równi."

Ku europejskiej kulturze pamięci?

• Europę spaja trauma wrogości i przemocy: Holokaust, Gułag, II wojna, s. 276
• termin "kultura pamięci" - od lat 90. XX wieku, s. 277
• Christian Meier: ważne jest też zapominanie, bo pamięć podsyca destrukcję, s. 278
• Holokaust jako europejski mit założycielski (Dan Diner), s. 281
• brak rozliczenia stalinizmu, s. 290
• dialogiczna kultura pamięci, pamięć dialogiczna: "Chodzi o traumatyczną historię wzajemnych oddziaływań między dwoma lub więcej państwami, która przez obie/wszystkie strony zostaje włączona do ich pamięciowego horyzontu. Określenie „pamięć dialogiczna” odnosi się zatem do wielokrotnego sprzężenia konstrukcji pamięciowych i ich uwolnienia od jednolitych schematów budowanych na bazie narodowych granic", s. 297
• tradycyjna pamięć narodowa jest monologiczna: młodzi Niemcy nie wiedzą o nie-żydowskich ofiarach nazistów, o powstaniu warszawskim i zniszczeniu Warszawy, powstanie warszawskie mylone z powstaniem w getcie, nie znają daty 1 września 1939 i o ataku Niemiec na Polskę, s. 298
• pamięć monologiczna: wyłącznie własne cierpienia; pamięć dialogiczna - również cierpienia sąsiadów, s. 300
• pamięć dialogiczna - perspektywa transnarodowa, s. 301
• wspólna historia europejska - shareable narratives (Luisa Passerini), s. 302
  • przejęcie perspektywy sąsiadów
  • budowanie wspólnej transnarodowej perspektywy
  • integracja różnych kompleksów pamięciowych
  • europeizacja dzięki dialogicznej pamięci
• ani słowa o kolonizacji

La Mémoire collective/The collective memory

Individual Memory and Collective Memory

• nasze wspomnienia zawsze są zbiorowe: "Mais nos souvenirs demeurent collectifs, et ils nous sont rappelés par les autres, alors même qu'il s'agit d'événements auxquels nous seuls avons été mêlés, et d'objets que nous seuls avons vus", s. 2 (Our memories remain collective, however, and are recalled to us through others even though only we were participants in the events or saw the things concerned.)
• inni powodują, że nasze wspomnienia się zmieniają: "Bien souvent, il est vrai, de telles images, qui nous sont imposées par notre milieu, modifient l'impression que nous avons pu garder d'un fait ancien, d'une personne autrefois connue. Il se peut que ces images reproduisent inexactement le passé, et que l'élément ou la parcelle de souvenir, qui se trouvait auparavant dans notre esprit, en soit une expression plus exacte: à quelques souvenirs réels s'ajoute ainsi une masse compacte de souvenir fictifs.", s. 5 (Very often, it is true, such images imposed on us by our milieu change the impression that we have kept of some distant fact, or of some person known long ago. It might be, that such images reproduce the past inaccurately, while that element or fragment of remembrance already in our mind is a more accurate expression: in this case a solid fund of fictitious remembrances is added to real remembrances.)
• Profesor nie pamięta uczniów, uczniowie pamiętają profesora: "Consider a professor who has taught for fifteen years at a lycee. He encounters one of his former pupils and hardly recognizes him."
• Konieczność istnienia społeczności afektywnej: "A remembrance is gained not merely by reconstituting the image of a past event a piece at a time. That reconstruction must start from shared data or conceptions. These are present in our mind as well as theirs, because they are continually being passed back and forth. This process occurs only because all have been and still are members of the same group."
• Czy istnieje pamięć ściśle indywidualna? Hipoteza: "a person remembers only by situating himself within the view point of one or several groups and one or several currents of collec tive thought."
• Jako własne przedstawiamy zwykle myśli zasłyszane lub przeczytane: "Often we deem ourselves the originators of thoughts and ideas, feelings and passions, actually inspired by some group. Our agreement with those about us is so complete that we vibrate in unison, ignorant of the real source of the vibrations. How often do we present, as deeply held convictions, thoughts borrowed from a newspaper, book, or conversation? They respond so well to our way of seeing things that we are surprised to discover that their author is someone"
• Prawdziwe źródło opinii pozostają nieznane: "In any case, insofar as we yield without struggle to an external suggestion, we believe we are free in our thought and feelings. Therefore most social influences we obey usually remain unperceived."

Historical Memory and Collective Memory

• Dwa rodzaje pamięci, indywidualna i zbiorowa: "the individual participates in two types of memory, but adopts a quite different, even contrary, attitude as he participates in the one or the other. On the one hand, he places his own remembrances within the framework of his personality, his own personal life; he considers those of his own that he holds in common with other people only in the aspect that interests him by virtue of distinguishing him from others. On the other hand, he is able to act merely as a group member, helping to evoke and maintain impersonal remembrances of interest to the group. These two memories are often intermingled."
• Pamięć zbiorowa obywa się bez jednostkowej świadomości: "The collective memory, for its part, encompasses the individual memories while remaining distinct from them. It evolves according to its own laws, and any individual remembrances that may penetrate are transformed within a totality having no personal consciousness."
• Pamięć autobiograficzna i pamięć historyczna: "Therefore, there is reason to distinguish two sorts of memory. They might be labeled, if one prefers, internal or inward memory and external memory, or personal memory and social memory. I would consider more accurate "autobiographical memory" and "historical memory." The former would make use of the latter, since our life history belongs, after all, to general history. Naturally, historical memory would cover a much broader expanse of time. However, it would represent the past only in a condensed and schematic way, while the memory of our own life would present a richer portrait with greater continuity."
• Klasizm Halbwachsa: "Servants may talk freely to and with the child, who understands because they often communicate in a childlike manner. Almost all that I learned and could understand of the Franco-Prussian War, Paris Commune, Second Empire, and Third Republic came from a good old woman, full of superstition and prejudice, who blindly accepted the picture of events and regimes painted by popular imagination."
• Pamięć zbiorowa to nie to samo co historia: "The collective memory is not the same as formal history, and "historical memory" is a rather unfortunate expression because it connects two terms opposed in more than one aspect. Our preceding analysis suggests these conclusions. Undoubtedly, history is a collection of the most notable facts in the memory of man. But past events read about in books and taught and learned in schools are selected, combined, and evaluated in accord with necessities and rules not imposed on the groups that had through time guarded them as a living trust. General history starts only when tradition ends and the social memory is fading or breaking up."
• Dopóki istnieje pamięć, nie ma sensu pisać historii: "So long as a remembrance continues to exist, it is useless to set it down in writing or otherwise fix it in memory."
• Pamięć zbiorowa a historia, dwa różnice
  1. "It is a current of continuous thought whose continuity is not at all artificial, for it retains from the past only what still lives or is capable of living in the consciousness of the groups keeping the memory alive."
  2. "In effect, there are several collective memories. This is the second characteristic distinguishing the collective memory from history. History is unitary, and it can be said that there is only one history."
• Pamięć zbiorowa a historia: "History can be represented as the universal memory of the human species. But there is no universal memory. Every collective memory requires the support of a group delimited in space and time. "
• Historia potrzebuje zdarzeń, nie znosi pustki: "History, I have said, is not interested in these intervals when nothing apparently happens, when life is content with repetition in a somewhat different, but essentially unaltered, form without rupture or upheaval."
• Zbiorowa pamięć grupy opiera się na w miarę ustalonej tożsamości: "The greatest part of its memory spans time during which nothing has radically changed."
• Pomiędzy zbiorowa a historia: "This viewpoint of history is due to its examining groups from outside and to its encompassing a rather long duration. In contrast, the collective memory is the group seen from within during a period not exceeding, and most often much shorter than, the average duration of a human life."

Time and the Collective Memory

• Każda grupa ma swój własny czas kolektywny: "As shown earlier, we must distinguish as many collective times as there are distinct groups."
• Pamięć zbiorowa nie wymaga bezpośredniej obecności grupy: "When I speak of the individual making use of the group memory, it must be understood that this assistance does not imply the actual presence of group members. I continue under the influence of a group even though I am distant from it. I need only carry in mind whatever enables me to gain the group viewpoint, plunge into its milieu and time, and feel in its midst."
• Grupa to nie jest zbiór osób, ale wspólnota postaw: "But a group is not only, or even primarily, a collection of definite individuals. Its reality is not exhausted in an enumerable set of individuals who constitute the starting point for its reconstruction. On the contrary, what constitute the essence of a group is an interest, a shared body of concerns and ideas."
• Trzeba odróżnić cielesny strumień wrażeń od strumienia myśli czyli pamięci: "We can be in time, in the present, which is part of time, and nevertheless not be capable of thinking in time, of taking ourselves back in thought to the near or more distant past. In other words, we must distinguish the current of impressions from the current of thought (properly so called), or memory. The first is rigidly linked to the body, never causes us to go outside ourself, and provides no perspective on the past. The second has its origins and most of its course in the thought of the various groups to which we belong."
• Jakie jest możliwe indywidualne: "Then we will understand how a person’s thought can go varying distances into the past, depending on the extent of the perspectives on the past provided by each collective consciousness in which he participates. One condition is necessary for this to be the case. Past time (a certain image of time) has to exist immobile in each collective consciousness and endure within given limits, which vary by group. This is the great paradox."

Space and the Collective Memory

• waga przestrzeni dla pamięci: "Thus we understand why spatial images play so important a role in the collective memory"
• Dlaczego przestrzeń jest ważna dla pamięci zbiorowej: "But place and group have each received the imprint of the other. Therefore every phase of the group can be translated into spatial terms, and its residence is but the juncture of all these terms. Each aspect, each detail, of this place has a meaning intelligent only to members of the group, for each portion of its space corresponds to various and different aspects of the structure and life of their society, at least of what is most stable in it."
• Każda pamięć zbiorowa jest związana z przestrzenią: "Thus, every collective memory unfolds within a spatial framework."
• Konserwatyzm: "Neither slavery - or, for that matter, serfdom - nor the different estates of noble, commoner, and so forth are still with us."
• Ceny przedmiotu nie da się ustalić na wystawie właściwości fizycznych: "This price has, therefore, no relationship with the object's appearance or physical properties. How could the image of the object possibly evoke the remembrance of its price - that is, a sum of money - if the object is represented to us as it appears in physical space and hence separated from all connection with group life?"
• Związek zbiorowej pamięci religijnej z przestrzenią: "Entering a church does not suffice to recall to us in a detailed and precise manner our relationships with the group holding similar beliefs. But we find ourselves in that mental disposition common to the faithful when gathered in a place of worship - something that has to do not with events as such but with a certain uniform bent of thought and sensibility. This certainly provides the most important basis and content of the religious collective memory."
• Pamięć zbiorowa utrwala się poprzez miejsca i przestrzeń: "Since places participate in the stability of material things themselves, some similar procedure is a primary condition of memory itself: the collective thought of the group of believers has the best chance of immobilizing itself and enduring when it concentrates on places, sealing itself within their confines and molding its character to theirs."

???

• Dźwięk jako znak, narodziny sensu: "When I raise my head in my study and listen for a moment to the sounds within and without, I can certainly state that, for instance, this noise is the coal shovel in the hallway; that, the step of a horse in the street; the other, the cry of a child. But evidently, such similar"
• Nie rozumiem: "The sound makes one think about the object because the object is recognized through the sound; but only rarely might the object (the model to which one refers) itself evoke the sound."
• narodziny sensu, Robinson odnajduje  na plaży ślad stopy: "exploring his island and sighting in the sand, not far from the sea, footsteps"

Bibliografia

• Assmann Aleida, Między historią a pamięcią. Antologia, red. Magdalena Saryusz-Wolska, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 2013
• Jan Assmann, Das kulturelle Gedächtnis, München 2007.
• D. Draaisma, Machina metafor: historia pamięci, tłum. R. Pucek, Warszawa 2000
• Astrid Erll, Kollektives Gedächtnis und Erinnerungskulturen. Eine Einführung, (2017)
• Maurice Hablwachs, Das kollektive Gedächtnis, Stuttgart 1996.
• Maurice Halbwachs, La Mémoire collective, Presses universitaires de France, 1968.
• Maurice Halbwachs, The Collective Memory, Harper & Row Colophon Books, 1980.
• E. Meyer, C. Leggewi, «Collecting Today for Tomorrow»: Medien des kollektiven Gedächtnisses am Beispiel des «Elften September», [w:] Medien des kollektiven Gedächtnisses"
• A.M. Sumner, Kollektives Gedenken individualisiert: Die Hymermedia-Anwendung «The Virtual Wall»